Racije na pirate

Racunarski kriminal u Sloveniji

U aprilu su slovenacki kriminalisti u prostorijama dvojice preduzetnika iz Velenja zaplijenili vecu kolicinu piratskih kopija racunarskih i muzickih kompakt diskova pripremljenih za neovlascenu prodaju. Njihova intervencija je samo jedna od akcija koje se u Sloveniji vec nekoliko godina preduzimaju u zakonodavstvu, kriminalistici i sudstvu u cilju sprjecavanja povreda autorskih prava na podrucju softvera, ali i novijih oblika racunarskog kriminala.

Pocetkom aprila su neveliku trgovinu 34-godisnjeg preduzetnika iz Velenja Milana G. za prodaju i posudjivanje programske opreme i muzike na kompaktnim diskovima posjetili kriminalisti. Kada su je napustili, ponijeli su sa sobom nekoliko hiljada tzv. crnih kopija CD-a s muzikom i CD-ROM- a sa softverom, kao i opremu na kojoj je vrseno kopiranje ili je na drugi nacin upotrebljavana u tom nezakonitom poslu. Za Milana G. su kriminalisti znali odranije, posto se proizvodnjom i prodajom piratskih kopija bavi vec vise od cetiri godine. Uprkos tome sto je prije dvije godine imao posla s trzisnom inspekcijom zbog prodaje kopija muzickih diskova, Milan G. je u medjuvremenu zajedno s 20-godisnjim Mitjom K. prosirio ôdjelatnostö na podrucje programske opreme. Mitja K. je takodje ostao bez crnih kopija i opreme, u koju je spadao i racunar za odrzavanje strane na internetu preko koje je nudio katalog programa i cjenik. Kriminalisti odjeljenja za sprjecavanje privrednog kriminala celjske uprave za unutrasnje poslove su u akciji u Velenju, pored racunarske opreme, zaplijenili oko 500 audio kaseta i 4000 diskova, kao i dokumentaciju o kupcima. Utvrdili su da je Milan G. u posljednje dvije godine nezakonito zaradio najmanje 40.000 maraka.

Priroda (ne)djela

Kriminalisticke akcije poput velenjske odslikavaju vaznu promjenu u odnosu prema nezakonitom koriscenju softvera u Sloveniji, do koje je doslo u posljednje cetiri godine. U nekadasnjoj zajednickoj drzavi je Slovenija, sve do raspada Jugoslavije i neku godinu zatim, vazila kao ôrajö za softverske pirate. Zahvaljujuci u velikoj mjeri i tome sto je bila jedina jugoslovenska republika koja je dijelila granice sa zapadnim zemljama, Italijom i Austrijom - mada svakako ne samo zbog toga - Slovenija je otpocetka prednjacila u uvodjenju licnih racunara, formiranju kanala za uvoz racunarske opreme, preuzimanju zastupnistva stranih preduzeca s tog podrucja, kasnije i osnivanju prvih privatnih preduzeca takve vrste. Uporedo s tim su prvo u Sloveniji snalazljivi ljubitelji racunarstva i lake zarade poceli da preko poste nude diskete od 360 kilobajta s bespravno kopiranim igricama, a zatim i popularnim programima. Informacione tehnologije (IT) su u medjuvremenu veoma uznapredovale, pa su pirati u samostalnoj Sloveniji, mada na smanjenom trzistu, nastavili svoj posao, ali tada vec nudeci igre s dobrom grafikom i multimedijskim elementima i zahtjevne programe na disketama vece gustine i kompaktnim diskovima.

Kada su zbog sve boljih veza s preduzecima racunarski casopisi prestali objavljivati piratske oglase, prodavci crnih programa su se brzo preusmjerili na razne ôoglasnikeö, koji nisu optereceni predrasudama u pogledu sadrzine objavljenih ponuda. Uredjivanje zakonodavstva u cjelini, potreba za razvojem domacih programa i podrskom domacem stvaralastvu, pritisci stranih softverskih preduzeca, zahtjevi evropskih institucija i neki drugi cinioci su, medjutim, uticali da u Sloveniji u toku nekoliko godina po osamostaljenju budu preduzeti znacajni koraci u pravcu uredjenja zastite autorskih prava na podrucju programske opreme. Presudno je, svakako, bilo stupanje na snagu novog Krivicnog zakona Republike Slovenije, 1. januara 1995, i Zakona o autorskim i srodnim pravima, 29. aprila iste godine. U Krivicnom zakonu se kao znacajna novina pojavilo opredjeljenje da se krsenje autorskih prava na podrucju softvera smatra krivicnim djelom, koje se moze sluzbeno progoniti. Ta promjena prirode (ne)djela predstavlja vazan napredak u odnosu na ranije propise, po kojima je vlasnik prava morao sam podnositi krivicnu ili civilnu tuzbu.

Kradje i sankcije

Po novom zakonu se neovlasceno kopiranje softvera bez namjere njegovog izvrsioca da time pribavi protivpravnu imovinsku korist u vrijednosti vecoj od pet prosjecnih plata u privredi (oko 4.000 DEM) smatra za prekrsaj, za koji su nadlezni trzisna inspekcija i sudija za prekrsaje. Sankcije i u tom slucaju mogu biti ozbiljne, posto je pored zabrane krsenja predvidjeno i unistenje softvera te placanje odstete, cija se visina moze znatno povecati dodatnom civilnom tuzbom samog ostecenog preduzeca. U slucaju da postoji namjera izvrsioca da pribavi vecu imovinsku korist od pet prosjecnih plata u privredi, kopiranje se smatra krivicnim djelom, za koje je nadlezan javni tuzilac, pri cemu policija ima zadatak da prikupi dokaze ili obavi istragu. Kod drasticnog krsenja zakona i velike stete po vlasnika autorskih prava posljedice po izvrsioca mogu biti veoma ozbiljne, posto je predvidjena i kazna do tri godine zatvora. Ali novi propisi nisu sami po sebi smanjili ponudu nelegalnog softvera preko oglasa, mada su pirati postali mnogo oprezniji. Za pravu promjenu bila je potrebna i aktivija uloga onih koji su piratstvom najvise osteceni û proizvodjaca softvera, u ovom slucaju preko lokalne podruznice Poslovnog udruzenja za softver, poznatijeg po skracenici BSA (Business Software Alliance).

Prvu organizovanu borbu protiv pirata u svijetu je zapravo zapocela starija BSA-ova sestrinska organizacija SPA (Software Publishers Alliance û Savez izdavaca softvera), koju je 1984. godine u SAD osnovalo 25 proizvodjaca programske opreme. SPA danas okuplja 1100 preduzeca sirom svijeta, a njena podruznica SPA Europe preko 200 evropskih razvijaca softvera, izdavaca i distributera u vise od dvadeset drzava. Organizaciju BSA, koja danas djeluje u 65 drzava, ustanovila su 1988. preduzeca Aldus, Apple, Autodesk, Integraph, Lotus Development, Microsoft, Novell, SCO i WordPerfect. Njenu slovenacku podruznicu BSA GIZ (GIZ oznacava privredno interesno udruzenje) su, 16. novembra 1995, formirali podruznica Microsofta i lokalni zastupnici velikih softverskih kompanija, Liko Pris, Oracle Software, Repro, Result i SRC i Unicom. Prema prvim procjenama same BSA GIZ, stepen piratstva u Sloveniji je iznosio 92 odsto, a godisnja steta 15-20 miliona dolara. Te brojke su danas sigurno manje i skromne u odnosu na ukupnu stetu od upotrebe piratskog softvera u svijetu, koju razliciti izvori procjenjuju na 10 do 20 milijardi dolara godisnje, dok BSA smatra da su u prosloj godini pirati proizvodjace, distributere i drzavne kase ostetili za 13,1 milijardi dolara. Pa ipak, stete od piratstva u Sloveniji su velike u odnosu na skromnu velicinu teritorije.

Elektronski terorizam

Neprofitna organizacija BSA GIZ je ubrzo po osnivanju, zajedno s Privrednom komorom Slovenije i udruzenjima fonogramske i videogramske industrije, organizovala u Ljubljani seminar o pravnim aspektima sprjecavanja piratstva, na koji je pozvala i predstavnike policije, sudstva, tuzilastva, inspektorata i carine. Formirana je ôotvorena telefonska linijaö za prijavljivanje softverskih pirata, cije su zrtve postali i direktori nekih preduzeca. Kasnije je u ôobrazovnoj medijskoj akcijiö na adrese 490 racunarskih preduzeca, kao distributera softvera, i 1400 najvecih slovenackih preduzeca, kao ôkonacnih korisnikaö, razaslala informacione brosure o problematici autorskih prava i upozoravajuca pisma o posljedicama njihovog krsenja. Prije godinu dana je u reprezentativnom obrazovnom centru u Grimscu kod Bleda organizovala ômedjunarodnu radionicuö za trzisne inspektore, kriminaliste, sudije, tuzioce, advokate i radnike carinskih sluzbi. Slijedeci korak je bila akcija potpisivanja kodeksa casti prodavaca racunarske opreme, koji su se time obavezali na dosljedno postovanje zakonskih propisa i licencnih pravila.

Kao najneposrednije zainteresovana strana BSA GIZ pruza kriminalistima, tuziocima i sudijama potrebnu strucnu pomoc u borbi protiv pirata. Izmedju ostalog, snabdjela je policiju disketama s programom koji obavlja brzi pregled tvrdog diska u sumnjivom racunaru i otkriva nelegalno instaliran softver. U jednoj od prvih racija protiv pirata policija je u Stajerskoj zaplijenila 620 CD-ROM-ova s programima i igrama, pri cemu je koriscena i pomoc Interpola, posto je pirat djelovao i ôu inostranstvuö. U slicnoj raciji u Obrazovnom centru Miklosic u Ljubljani otkriven je veci broj nelegalnih programa, pa su prije nekoliko mjeseci Adobe Systems i Microsoft kao osteceni û posto to BSA GIZ ne moze uciniti u njihovo ime - ulozili civilne tuzbe sa zahtjevom za odstetu od priblizno 253.000 DEM. U vecini otkrivenih slucajeva zloupotreba vlasnik autorskih prava se preko advokata obraca direktno piratu da bi se spor uredio sporazumno - legaliziranjem kopija, doplacivanjem pune cijene i poravnanjem drugih troskova. Civilnoj tuzbi se pribjegava u slucajevima kada se radi o velikoj steti i srazmjerno tome velikoj odsteti.

Krajem prosle godine je u obrazovnom centru Gotenica odrzan cetvorodnevni seminar o racunarskom kriminalu, koji je ukljucio i druge oblike direktnog ili posrednog racunarskog kriminala: hekerske upade u mreze, opasne viruse kakvi su ôcrviö i ôlogicke bombeö, kradju autorskih prava i sirenje djecje pornografije posredstvom interneta i slicno. Razmotren je i dosad nerazjasnjen slucaj upada u racunarsku mrezu u slovenackom primorju, iz koje su podaci preneseni na podzemnu modemsku mrezu u Francuskoj i u Vojvodinu. Znacajna paznja je posvecena i mogucnostima tzv. elektronskog terorizma, koga se, po rijecima vodje sektora za informatiku, analitiku i organizaciju u Ministarstvu za unutrasnje poslove RS Andreja Rupnika, ôFBI plasi vise nego klasicnog terorizmaö. U Sloveniji se vodi sve uspjesnija borba protiv softverskog piratstva, a racunarskog terorizma, na srecu, jos nije bilo.

Esad Jakupovic, AIM