POLITIZACIJA MONETARNOG SUVERENITETA

Dejtonska iskusenja

Problem monetarnog suvereniteta se suvise politizuje i vec je u oba entiteta usao gotovo u fazu iracionalnog. On se nerijetko vezuje za nacionalni suverenitet i sve politicke protivurjecnosti Bosne i Hercegovine prenose se i na ovo podrucje.

Banjaluka, 15.februar 1997. (AIM)

Specificnost politickog sistema za Bosnu i Hercegovinu ogleda se i kroz koncepciju organizacije monetarnog sistema. Priroda rata i politickih odnosa na prostoru BiH prouzrokovali su veliko medjusobno nepovjerenje naroda, tako da je jasno da institucije koje su podredjene uskim interesima jedne nacije nemaju izgleda za znacajniji uticaj na prostoru cijele BiH. To je posebno ocito na primjeru monetarnog sistema i monetarne politike. Cjelokupno mirovno rjesenje moglo bi da bude ozbiljno ugrozeno ukoliko bi postojala mogucnost da upravljanje novcem bude pod dominacijom vlasti bilo kog konstituivnog naroda Bosne i Hercegovine.

Prema ustavnom rjesenju sadrzanom u Dejtonskom sporazumu, postoji Centralna banka Bosne i Hercegovine koja je jedina ovlascena za izdavanje novca i vodjenje monetarne politike na citavoj teritoriji Bosne i Hercegovine. Na ovaj nacin otklonjene su dileme i nagadjanja o tome koliki ce biti monetarni suverenitet entiteta, koji ce novac biti u upotrebi, ko ce da vodi monetarnu politiku, da li ce postojati centralne banke oba entiteta i monetarne unije sa susjednim zemljama. Dakle, na osnovu clana 7. Ustava Bosne i Hecegovine usaglasenog u Dejtonskom sporazumu jasno je da je predvidjeno postojanje samo jedne centralne banke sa ovlascenjem za emitovanje novca koji ce biti jedinstven na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine. Centralna banka ima ovlascenje za vodjenje monetarne politike na prostoru cijele Bosne i Hercegovine a pravo na odlucivanje o stupanju u monetarnu uniju sa nekom od zemalja pripada iskljucivo Parlamentarnoj skupstini. Uspostavljanjem Centralne banke prestaju funkcije Narodne banke Republike Srpske i postojece Narodne banke Bosne i Hercegovine.

Jedinstven novac na cijeloj teritoriji BiH podrazumijeva jedinstven nacin vrsenja funkcije novca, apsolutnu ziralnu konvertibilnost, jedinstvena pravila njegovog emitovanja i jedinstvenu monetarnu politiku. U fizickom smislu (izgled novcanica, odnosno izgled nalicja, ili cak i lica i nalicja) mogu postojati razlike gotovog novca u opticaju u entitetima. Kako je posjedovanje vlastitog novca jedno od obiljezja suvereniteta, a na ovom prostoru i pitanje nacionalnog ponosa, bilo bi mudro prihvatiti da svaki entitet, ili narod u BiH, ima poseban izgled gotovog novaca u opticaju, s tim sto bi, saglasno Dejtonskom sporazumu, vazila jedinstvena monetarna pravila njegovog emitovanja, upotrebe i konvertibilnosti.

Nisu rijetki monetaristi koji smatraju da je danas monetarni suverenitet gotovo fikcija, te da se on ne moze obezbjediti u apsolutnom znacenju. Problem monetarnog suvereniteta u BiH i njenim entitetima pogotovo je specifican. Monetarni suverenitet BiH je visestruko ogranicen iz vise razloga. Prvo, BiH je odmah po uspostavljanju monetarnog suvereniteta primljena u MMF i Svetsku banku, cime je njen monetarni suverenitet ogranicen odgovarajucim medjunarodnim standardima. Drugo, monetarni suverenitet BiH ogranicen je samim Dejtonskom ustavom gdje je jasno receno da Centralna banka BiH u prvih sest godina nece moci voditi diskrecionu monetarnu politiku nego ce samo emitovati novac na bazi pokrica u rezervnoj valuti (monetarni odbor). Trece, i onaj dio monetarnog suvereniteta koji je po Dejtonskom ustavu BiH zadrzala predstavlja zajednicku instituciju dva entiteta.

Medjutim, problem monetarnog suvereniteta se suvise politizuje i vec je u oba entiteta usao gotovo u fazu iracionalnog. On se nerijetko vezuje za nacionalni suverenitet i sve politicke protivrjecnosti BiH prenose se i na ovo podrucje. Cesto se cak monetarnom suverenitetu pridaje preveliki znacaj i sporovima oko njega nastoje se rijesiti drugi politicki problemi.

Moderni uslovi privredjivanja za stabilno funkcionisanje ekonomije vise zahtijevaju stabilan novac nego apsolutni monetarni suverenitet koji pripada de facto drzavnoj vlasti. Izmjenjeni uslovi privredjivanja, u kojima je teziste ekonomskog prosperiteta na ostvarivanju inetresa preduzeca i stanovnistva, podrazumjevaju stabilan novac i racionalnu javnu potrosnju, dok apsolutni monetarni suverenitet moze dati pravo vlasti da slobodno upravlja novcem, te da cak nekontrolisano stampa novac i ugrozava ekonomske interese stanovnistva i preduzeca. Naravno, to ne znaci da jednostavno treba odustati od monetarnog suvereniteta, a pogotovo na nacin da se on prepusti drugoj strani kao sredstvo ekonomske majorizacije. Dakle, kljucno pitanje implementacije monetarnog sistema u BiH bilo bi trazenje nacina implementacije modernog ekonomskog sistema u kome bi se razvila potreba za stabilnim novcema i time sa monetarnog sistema skinuo teret poiliticke iracionalnosti.

Iako su kreatori Dejtonskog sporazuma za cilj postavili stvaranje stabilnog novca za privredu na prostoru entiteta i BiH, ipak, obzirom da ekonomska motivacija nije odlucujuci parametar ponasanja, to ne moze proci bez problema druge vrste. Kako je ekonomija povezana u jednistven sistem, to se preko jednog problema mogu indirektno pokrenuti sva otvorena pitanja cjelokupnog monetarnog sistema. Upravo tako nesto se desava i sa monetarnim sistemom.

Tokom proteklih ratnih godina Republika Srpska i hravtski dio Federacije uspostavili su monetarne unije sa nacionalnim maticama. Istovremeno, bosnjacki dio Federacije pokusavao je da se ponasa suvereno u monetarnom sistemu. Pod tim uticajem nastalo je jedno fakticko ekonomsko stanje koje je sada tesko promijeniti i svesti na zajednicku mjeru. Tokom protekle godine izdiferencirao se jos jedan problem. Naime, od ukupne pomoci za BiH svega dva odsto dato je Republici Srpskoj. Na osnovu toga pocele su se diferencirati ekonomske razlike izmedju entiteta, cime se stvara osnova ekonomske majorizacije od strane Federacije u momentu uspostavljanja funkcionisanja trzista BiH. Na ovaj nacin stvara se dopunsko nepovjerenje u osnove makroekonomskog menadzmenta u BiH. Pored toga, postoji niz otvorenih pitanja o organizaciji i funkcionisanju Centralne banke kao sto su: devizne rezerve, njihovo drzanje i upravljanje, zatim nadleznosti Centralne banke u domenu poslovnog bankarstva, filijale u entitetima i njihova nadleznost, i slicno. Samo funkcionisanje Centralne banke otvorice niz realnih pitanja kako sto su: ocuvanje fiksnog deviznog kursa u uslovima slobodne trgovine, intervencije u ocuvanju likvidnosti poslovnih banaka, potpuna restriktivnost monetarne politike prema drzavnom budzetu, drzanje kreditne i novcane multiplikacije pod kontorlom u uslovima decentralizovanog kontrolisanja poslovnih banaka... Ovi problemi mogu se u odredjenim situacijama manifestovati i kao medjuentitetski politicki problemi, ili kao tendencija snaga centralizma da poremecaje rijese suspenzijom entitetskih nadleznosti i suspenzijom trzisne slobode. Sigurno je da se oni najefikasnije mogu rijesiti razvojem istinskih trzisnih odnosa u entitetima i u medjuentitetskim odnosima, te razvojem trzisnih institucija.

(AIM) Dr Rajko Tomas

x y