CRKVA U PROCJEPU

Uloga Srpske pravoslavne crkve u ratnim vremenima

AIM, Beograd, 20. 12.1995.

Moze da zvuci nelogicno, ali je cinjenica da se Srpska pravoslavna crkva, poslije potpisivanja mirovnog sporazuma u Dejtonu i Parizu, nasla u vecem iskusenju i procjepu nego u vrijeme rata. Njen sadasnji polozaj karakterisu ozbiljna unutrasnja nesuglasja oko nekih kljucnih politickih pitanja i jos uvijek ignorantski odnos zvanicnih vlasti. Uz to, sve je veci broj nezadovoljnika njenim ponasanjem i djelovanjem, kako od strane nacionalisticki orijentisanih intelektualaca "zbog popustiljivosti rezimu", kao i gradjanski orijentisanih intelektualaca "zbog hvatanja u kolo ratne politike". Postoji i veliko nezadovoljstvo medju obicnim vjernicima iz Hrvatske i BiH, koji smatraju da ih je SPC, na kraju, ostavila "na cjedilu", a to ilustruju podatkom da je vecina pravoslavnih svestenika napustila svoje vjernike u najtezim trenucima, mada se spominju i casni izuzeci.

U komunizmu - sigurnije

Zbog svega toga nisu rijetki oni koji tvrde da je za vrijeme komunistickog rezima bilo mnogo toga sigurnije i jasnije. Srpska pravoslavna crkva se u bivsoj Jugoslaviji relativno dobro snalazila zahvaljujuci, prije svega, Njegovoj svetosti patrijarhu Germanu (l899-l99l), koji je uspijevao da balansira odnose sa drzavom i prakticno sacuva jedinstvo Crkve i odrzi vjerski zivot mnogo vise nego sto je to bio slucaj u drugim bivsim socijalistickim zemljama. Taj period i ono sto je doslo poslije njega najsazetije je prokomentarisao mitropolit zagrebacko-ljubljanski Jovan: "Pa, ako je marksizam odbacen u celoj Istocnoj Evropi, ako su u Sovjetskom Savezu nastale silne promene, sta da kazemo mi u Jugoslaviji, koji smo ranije prednjacili u slobodama, a sada ispadamo najkonzervativniji" (NEDJELJA,lO.l99O.). U vrijeme socijalizma i samoupravljanja SPC je bila na marginama drustvenih zbivanja i vise je slusala sta joj se kaze, nego sto je drzavni i partijski vrh osluskivao sta ona misli i kaze.

Zbog tih stega SPC je skoro euforicno docekala drustvene promjene i zvanicno, mada vise formalno, prelazenje iz jednopartijskog sistema u visepartizam. Crkva je u tim promjenama, u prvom redu, vidjela svoju istorijsku sansu da ponovo, nesto slicno kao u srednjem vijeku, uspostavi "simfoniju" sa drzavom i da bitno utice na drustvena kretanja. Ne radi se samo o podrsci srpskom lideru Slobodanu Milosevicu (na pocetku drustvenih promjena) nego i svim onim snagama koje su obecavale da ce ostavarivati nedefinisane "nacionalne interese" kao i "savez svih srpskih zemalja". Nove vlasti su joj obecale skoro sve: od vracanja nacionalizovane imovine - do uvodjenja vjeronauke u skole. Vrlo brzo se pokazalo da su to, ipak, samo obecanja. Vracen je Crkvi vise nego simbolican dio nekretnina, a o uvodjenju vjeronauke nema ni govora. U cuvenom Memorandumu Svetog arhijerejskoj sabora (maj,l992.),izmedju ostalog, kaze se: "Sa zaljenjem konstatujemo da partije na vlasti u Srbiji i Crnoj Gori, nasledjujuci strukture i organe, sredstva i nacela posleratnog komunistickog sistema, ni danas ne omogucuju ravnopravni dijalog u drustvu, niti podelu odgovornosti i saradnju sa svima ostalima. Iako na drugaciji nacin, te partije, nista manje efikasno, ne dopustaju Crkvi da zauzme ono mesto u drustvu koje joj je vekovima pripadalo i koje joj pripada u skladu sa duhovnim i moralnim vrednostima".

Od pocetka krize i rata na prostorima bivse Jugoslavije, SPC se javno i zvanicno zalagala za rjesavanje svih problema mirnim putem. S te strane, niko je ne moze optuziti da je uticala na izbijanje ratnih sukoba, ali je mnogim svojim postupcima bitno doprinijela dizanju nacionalistickih tenzija, prije svega, stalnim podsjecanjem na srpske zrtve u drugom svjetskom ratu, otkopavanjem masovnih grobnica,"putesestvijem" mostiju cara Lazara kroz gradove Srbije i mnogim drugim postupcima koji su samo dolivali ulje na vatru i budili zelju za osvetom. Verovatno, da je to cinjeno u nekom normalnijem vremenu, imalo bi i sasvim drugo znacenje.

U toku rata SPC je jasno iskristalisala svoj odnos prema rukovodstvima u Beogradu, Podgorici, Palama i u Kninu. Skoro cijelo vrijeme rata druga dva su tretirana kao "ona prava". Jedan od razloga je sigurno i taj sto su ta rukovodstva, na primjer, zvanicno uvela vjeronauku u skole, a lider bosanskih Srba Radovan Karadzic izjavio je da ne povlaci nijedan potez bez konsultovanja Crkve. Koliko god to zvucalo kao njegova odanost ovoj najvisoj nacionalnoj duhovnoj instituciji, to za Crkvu moze da zvuci i kao optuzba. Isto tako, vrh Crkve podrzao je Karadzica u njegovom odbijanju Vens Ovenovog plana, po kome su Srbi mogli da dobiju znacajno veci dio teritorija nego po sporazumu iz Dejtona.

Sukob oko blokade na Drini

Ono sto je dovelo do potpunog razlaza izmedju SPC i vlasti u Beogradu jeste uvodjenje blokade na Drini i sankcija prema bosanskim Srbima. Vrh Crkve se stalno zvanicno zalagao za "pravedan mir", ali se iza toga krila zelja da se prizna stanje ostvareno oruzjem. Patrijarh Pavle se, takodje, usprotivio prozivanju Karadzica i Mladica za ratne zlocine, dok se rat ne zavrsi. Sve je to dovelo do podjele javnog mnenja u Srbiji i razlicitog odnosa prema SPC. Preovladalo je misljenje da je patrijarh "svetac koji hoda", ali da mu pojedine poteze diktiraju episkopi iz njegovog neposrednog okruzenja.

Podjelu BiH po etnickom principu arhijereji i episkopi su podrzavali od pocetka, ali taj "princip" nije mogao biti ostvaren zbog masovnih etnickih ciscenja i to mjesta koja su bila pretezno muslimanska, cak neka i lOO odsto, zatim srpska i hrvatska, i prestale su da vaze zamisljene etnicke granice od prije rata.

Jedan od najradikalnijih crkvenih velikodostojnika, episkop zahumsko-hercegovacki, Atanasije Jeftic, najglasniji je pobornik stvaranja jedinstvene srpske drzave. Uz njega je, po nekim izvorima, najveci dio episkopa iz BiH i Hrvatske. Koliko god osporava Milosevicu "srpski legitimitet po karakteru, a da ne govorimo o veri i duhovnosti" (Govor na Skupstini bosanskih Srba u Samcu, februar 1995.) toliko je dosao u konflikt sa gradonacelnikom Trebinja Bozidarom Vucurevicem i na kraju i sa samim Patrijarhom Pavlom, zato sto je stavio potpis na dokument kojim se predsjedniku Milosevicu daju ovlascesa da pregovara u ime Srba sa obje strane Drine i zbog "nepravilnog stava" SPC prema ukupnoj krizi u bivsoj Jugoslaviji. Ova izrazito konfliktna licnost predvodi najtvrdju struju u SPC i nikada nije krila da je svim srcem za stvaranje drzave koju obicno nazivaju Velika Srbija.

Visoki crkveni velikodstojnici su uvijek prisustvovali skupstinama bosanskih Srba. Mada su ih cesto nazivali "neutralnim savjetnicima", niko nije krio da se njihova rijec slusa u svakom pogledu.

Odnos zvanicnih vlasti u sadasnjoj Jugoslaviji izostreniji je sada nego u vrijeme rata. Tome je bitno doprinijelo crkveno stajanje na Karadzicevu stranu u politickom sukobu sa Milosevicem. Odnosi Crkve i drzave odrzavaju se, medjutim, u okvirima nuzne tolerancije, odnosno, Crkva je i dalje jedva tolerisana, kako kaze djakon dr Radomir Popovic, docent Bogoslovskog fakulteta u Beogradu.

O stanju odnosa vlasti i Crkve u dijelovima BiH pod srpskom kontrolom sazeto (?)nije iznio ministar vjera u RS Dragan Davidovic demantujuci da na tim prostorima SPC ima status drzavne religije, bez obzira sto je uvedena vjeronauka u skole, vojni svestenici i sto su popovima otvorena vrata bolnica i drzavnih institucija. Na tim prostorima, zapravo, ostvarena je "simfonija Crkve i drzave", po ugledu na srednjovjekovnu srpsku drzavu.

U odnosima SPC sa drugim pravoslavnim crkvama vidljivo je ne samo ucestalo posjecivanje njenih poglavara, nego i pokusaj cvrsceg organizacionog objedinjavanja. U zvanicnim posjetama SPC bili su patrijarh ruski Aleksej, rumunski Teoktist, bugarski Maksim i sve ih je zajedno sa Patrijarhom Pavlom, primio predsjednik Srbije Milosevic. Tim posjetama pridavan je koliko duhovni toliko i drzavni znacaj. Inace, u odnose medju pravoslavnim crkvama uvukao se "crv sumnje" da Ruska pravoslavna crkva, kao najjaca, pokusava da nametne svoj primat.

Po ocjenama nekih velikodostojnika, posebno mitropolita Jovana, SPC je u ovom ratu izmanipulisana i upustila se u "jeftinu dnevno politicku avanturu, kojoj su odredjeni ton davali Dobrica Djosic, Antonije Isakovic, Matija Beckovic..." Ona se nasla u vrtlogu politickih i ratnih zbivanja iz kojih je izasla naceta, ne samo gubljenjem cetiri, i dijelova jos tri eparhije, nego i unutrasnjim nesuglasjima, koja mogu prerasti u otvorena medjusobna optuzivanja i sukobe. U izrazito nervoznoj atmosferi SPC nema ni vremena da se bavi vaspotavljanjem odnosa sa Rimokatolickom crkvom i Islamskom zajednicom. Ako se ima u vidu i da su te vjerske zajednice izgubile isuvise veliki broj dzemata (vjerske opstine) i zupa, kao i dijelova pojedinih biskupija, o poboljsanju odnosa medju tim vjerskim zajednicama isuvise je rano govoriti.

(AIM) Ejub Stitkovac