SRPSKO-CRNOGORSKI MODEL

Privatizacija

Tekst:

Program dva, dugo najavljivan kao "nasa ulaznica u svijet medjunarodnih finansijskih institucija", objelodanjen je svega tri dana nakon sto je Savjet bezbjednosti suspendovao sankcije uvedene prema SRJ. U skladu sa uvjeravanjima Guvernera Narodne banke Jugoslavije Dragoslava Avramovica program sadrzi znacajnu liberalizaciju ekonomskog zivota. Dogovor o cjelini novih mjera, nakon duzeg odlaganja, tako je ipak postignut, ali, uprkos najavama, novog koncepta privatizacije u zemlji u ovom programu nema. Suspenzija sankcija prema SRJ kao da je unutar zemlje ponovo uvela sankcije na predmet privatizacije.

U isto vrijeme dok u Srbiji jos traju ideoloski i politicki sukobi oko same potrebe za privatizacijom, u Crnoj Gori je ova godina proglasena "godinom tranformacije" i najavljuje se da njenim istekom nestaje i drustvena svojina u ovoj republici. Fakticki, vec odavno u SRJ se sprovode dva koncepta privatizacije. Pri tome su se od strane kriticara etatiziranog privrednog zivota u Srbiji mogle cuti gotovo hvalospjevne ocjene o onome sto se na planu privatizacije postize u Crnoj Gori. S druge strane zagovornici drustvene svojine iz Srbije su na crnogorske iskorake u privatizaciji gledali kao na jos jedan akt "slovenizacije" koji ovu republiku vodi u secesiju. Kako pomiriti dva postojeca modela privatizacije koja su vec ostavila kakvog takvog traga na vlasnicku strukturu u novi (navodno jedinstveni) koncept koji treba da se izgradi u SRJ? Kako usaglasiti ideoloske, politicke i strucne razlike u gledanjima na koncepte i modele privatizacije u saveznoj drzavi u kojoj, kako upozoravaju ne samo ekonomski strucnjaci vec i celni funcioneri crnogorske drzave, vec zive dva ekonomska sistema?

U SRJ trenutno postoji preko 217 hiljada preduzeca, od cega je svega petnaestak hiljada registrovano u Crnoj Gori. Preko 92 odsto svih firmi u zemlji u privatnom su vlasnistvu, po cetiri hiljade preduzeca je u mjesovitoj i zadruznoj svojini, a osam hiljada i dalje u drustvenoj svojini. Prosle godine privatni sektor je "stvorio" 32,4 odsto drustvenog proizvoda, a strucnjaci procjenjuju da ce polovina ovogodisnjeg drustvenog proizvoda biti ostvarena u privatnoj privredi. Uprkos tome na privatni sektor (bilo da je rijec o autohtonim privatnim preduzecima ili onim transformisanim iz starih drustvenih preduzeca) i dalje se gleda kao na nesto malo i sporedno. Otuda ne cudi sto se i sada, pet godina nakon otpocinjanja procesa transformacije drustvene svojine, u Beogradu pletu dileme o ciljevima, vrijednostima i apstraktnim modelima privatizacije.

Dok je u Crnoj Gori uspostavljen opsti politicki i drustveni konsenzus oko potrebe za sto brzom privatizacijom drustvene svojine, u Srbiji su na sceni vrlo jaki ideoloski otpori privatizaciji i tranziciji ukupno. Na pojedinim naucnim savjetovanjima o ovoj temi nedavno su se mogle cuti formulacije o "revitalizaciji drustvene svojine", o "drustvu sa mjesovitom svojinom", koje naginju, ne tranziciji, vec restauraciji modela kolketivistickog drustva. I kada je guverner Avramovic u sklopu najava "Programa 2" otpoceo kampanju za privatizaciju krenule su rasprave koje citav proces transformacije vlasnistva vracaju na pocetak. Ne cudi onda zakljucak ekonomskih strucnjak da je i ova prica o privatizaciji u Srbiji rezultat prinude - pritiska inostranih povjerilaca i medjunarodnih finansijskih institucija, bez kojih se ne moze krenuti u oporavak privrede, a ne stvarnih namjera i htijenja nosioca ekonomske politike.

Tako je javnost zabavljena konstruisanjem novih, raznovrsnih modela privatizacije koji nicu kao pecurke poslije kise. Nova Demokratija, koalicioni partner SPS-a, nudi svoj model koji bi, najsazetije receno, obuhvatio podjelu ukupnog drustvenog kapitala na pet dijelova. Jedan bi pripao drzavi za podmirivanje dugova, drugi zaposlenima a ostala tri bi se podijelila gradjanima putem vaucera. Demokratska stranka takodje nudi svoj program - besplatnu podjelu cjelokupnog drustvenog vlasnistva svim punoljetnim gradjanima. Ni guverner Avramovic nije bez svog modela. Njemu je, kako sam kaze, najbliza varijanta da po jednu cetvrtinu ukupnog drustvenog bogatstva dobiju zaposleni, penzioneri, devizne stedise i na kraju drzava. Vladajuci SPS i dalje mudro cuti, ali zato u niz naucnih insitucija izlazi sa sopstvenim projektima na istu temu i kao da pocinje takmicenje u tome ko ce veci dio drustvenog kapitala rezervisati za drzavu. Sta vise, prilicnu medijsku paznju dobijaju i izjave funkcionera JUL-a, koji, insistirajuci na ustavnoj formulaciji (Ustav SRJ) o ravnopravnosti svih oblika sovjine, vrlo rezervisano gledaju na mogucnost radikalnijih promjena vlasnicke strukture privrede.

Najcudnije je sto sve dosadasnje rasprave polaze od nulte pozicije, kao da do sada privatizacije nije ni bilo, a, sto je za Crnu Goru posebno vazno, jednostavno ne vide, ili ne zele da vide da je proces privatizacije, makar i u papirnatom smislu u Crnoj Gori sproveden drugacije nego u Srbiji. Zagovornici privatizacije iz Srbije cesto su isticali prednosti crnogorskog modela, ali sada odjednom zaboravljaju da on postoji. Dosadasnji tok transformacije drustvene svojine u Crnoj Gori - ostvarivan preko institucionalnih fondova, inace, u samoj Crnoj Gori dozivljava ostre kritike opozicije. Prije svega zbog sporosti i neravnopravnosti. Gotovo sve opozicione partije zbog toga insistiraju na daljoj dogradnji postojecih zakonskih rjesenja, kako bi se putem besplatne podjele vaucera ubrzao citav proces privatizacije. Predlog Socijaldemokratske partije, koji je predvidjao da 20 odsto ukupnog drustvenog kapitala, koji se sada nalazi u posedu republickog Fonda za razvoj, predje u ruke stanovnistva preko modela vaucera Skupstina Crne Gore je prije nakoliko mjeseci odbila. A obrazlozenje vladajuce partije je u najkracem formulisano na sljedeci nacin: "Ovo nije vrijeme promjene, vec primjene zakona". Ipak, iz vrlo pouzdanih izvora saznaje se da vladajuce strukture u Crnoj Gori spremaju dogradnju zakonske regulative oko privatizacije. Izgleda da ce prilikom transformacije javnih preduzeca biti obezbijedjene besplatne dionice za zaposlene u vanprivredi (koji su po dosadasnjem modelu u neravnopravnom polozaju u odnosu na radnike iz privrede, posto ovi drugi dobijaju deset odsto kapitala preduzeca na poklon) i da ce to biti neka vrsta zamjene za vaucere, a ujedno i odgovor vlasti na sve jace opozicione zahtjeve za brzom i ravnopravnijom transformacijom drustvene svojine. Ovdje, sve u svemu, vlast cvrsto stoji na pozicijama sopstvenog modela privatizacije i ne namjerava olako da se povija za vjetrovima koji duvaju iz vece federalne jedinice.

U crnogorskoj Agenciji za prestrukturinje privrede ukazuju da je preko 60 odsto ukupnog broja drustvenih preduzeca u ovoj republici vec zavrsilo proces transformacije i da ce gro privrede do kraja godine biti transformisan. U Srbiji pak, prema podacima beogradskog Ekonomskog instituta, 30 odsto preduzeca jos nije pocelo transformaciju, ali je zato trecina drustvenih preduzeca transforisana po starom saveznom zakonu, a 28 odsto firmi po srpskom zakonu.

Broj preduzeca koja su privatizovana po saveznom zakonu daleko je veci u Srbiji nego u Crnoj Gori, ali, republicke vlasti su se na vrijeme potrudile da i ove firme uvedu u svoje zakonodavne kolotecine. Tako se, dakle u SRJ privatizacija sprovodila po tri formalno pravna osnova. Po Saveznom zakonu o drustvenom kapitalu koji je 1990. godine donijela Vlada Ante Markovica, po crnogorskom zakonu o vlasnickoj transformaciji iz februara 1991. godine, koji je prosle godine inoviran, i po Zakonu o uslovima pretvaranja drustvene svojine u druge oblike svojine koji od

1. godine vazi u Srbiji. Mnogi pripadnici opozicije u Crnoj Gori smatraju da izmedju crnogorskog i srpskog modela nema sustinske razlike, da se i jednoj i u drugoj sredini radi o pseudoprivatizaciji kojom drzava preuzima kontrolu privredom, sto treba da posluzi kao servis vladajucoj stranci za dalje ocuvanje vlasti, medjutim, formalno pravno gledano, medju ova dva zakona postoji niz znacajnih razlika.

Iako doneseni u priblizno isto vrijeme, nakon sto su sve ostale republike bivse Jugoslavije vec donijele sopstvene zakone o privatizaciji, srpski i crnogorski zakoni se medjusobno prilicno razlikuju. Po crnogorskom zakonu, primjera radi, privatizacija je obavezna, a po srpskom nije. Takodje, obuhvat preduzeca rasterecenih muka sa transformacijom u Srbiji je daleko veci (oblast energetike, rudarstva, medije itd.) nego u Crnoj Gori (samo organizacije iz oblasti kulture). Drasticne razlike ticu se i uslova za kupovinu dionica transformisanih preduzeca. U Srbiji se zaposlenima daje popust od 20 odsto, plus po jedan odsto na godinu radnog staza, a u Crnoj Gori popust iznosi 30 odsto (plus po jedan procenat na godinu radnog staza, za zaposlene). Srpski zakon je restriktivniji i u pogledu popusta pri kupovini dionica od strane gradjana, a razlike izmedu dva zakona znacajno su povecane prosle godine kada je u Crnoj Gori omogucena besplatna podjela 10 odsto kapitala zaposlenima. Srpski zakon, sve u svemu, podrazumijeva samo dva modela privatizacije - dokapitalizaciju i prodaju, dok crnogorski pored toga omogucava i besplatnu podjelu dijela drustvenog kapitala, a sva netransformisana drustvena svojina se iz preduzeca prenosi na fondove. (I to usljedecoj proporciji - 60 odsto na Fond za razvoj, 30 odsto na Fond PIO i 10 odsto na Fond za zaposljavanje.) Milutin Lalic, direktor crnogorske Agencije za prestrukturianje privrede i strana ulaganja smatra da se osnovna razlika "sastoji u tome sto u Srbiji netransformisani drustveni kapital ostaje u preduzecu, dok se on u Crnoj Gori seli u portfelje institucionalnih fondova". Revalorizacijom, smatra Lalic, transformacija u Srbiji ne samo da je zaustavljena, ona se "bukvalno uplela u pat poziciju".

Prije svega mjesec dana zvanicnici Savezne vlade tvrdili su da ce se predlog novog zakona o privatizaciji naci pred poslanicima Savezne skupstine na prvom narednom zasijedanju. Medjutim, razlike u dosadasnjim rezultatima i gledanjima na dalje tokove transformacije drustvene svojine u Srbiji i Crnoj Gori toliko su velike da postaje sve jasnije da ce i usaglasavanje oko novog saveznog zakona ici dosta tesko. Cinici vec najavljuju posrednicku ulogu MMF-a.

Dragan DjURIC