OLOVO SA MIRISOM PIVA
AIM, Skopje, 28.09.1995
U Makedoniji se objavljuje izmedju 500 i 600 naslova godisnje, ali radi se o djelatnosti u kojoj ovakve kvalifikacije nisu nuzno odray pravoga stanja stvari.
"Sa skopskim sve je moguce". Ovaj udarni slogan agresivne i efikasne kampanje Skopske pivare, u posljednje vrijeme sve cesce dobiva nadopunu "...pa i izlazenje ove knjige". Tako se, zapravo, na najbolji nacin ocituje evidentna cinjenica da je jedan od najprofitabilnijih privrednih kolektiva ujedno i najveci umjetnicki mecena, ali se istovremeno lokalnim cinicima daje prilika da prvae viceve na racun doslovnosti propagandne poruke kojom se, uz pivo, preporucuje knjiga. U Makedoniji, je zapravo, bezmalo nemoguce objaviti neki rukopis bez debele potpore ovog ili slicnih sponzora, a svaki razgovor o toj temi nuzno izaziva prezrivo odmahivanje rukom sa jedne strane, ili panegiricne pohvale vremenu koje je "konacno donijelu pobjedu trzisnih tokova" i u oblasti nadgradnje, mada se za ovakav zakljucak bas i ne moze naci uvjerljive premise, buduci je veliki nerazmijer izmedju objavljenih i prodatih (procitanih) tiraza ostao nepromijenjen, ako ne i povecan.
U Makedoniji se, prema nekoliko izvora, godisnje objavljuje izmedju 5 i 6 stotina naslova originalne ili prevedene literature i ta cifra mogla sluziti na cast i daleko bogatijim drzavama i razvijenijim kulturnim sredinama. Jednako kao i podatak da se nekih 260 Makedonaca s legitimnim pravom predstvalja kao knjizevnik, buduci da poseduje clansku knjizicu Drustva profesionalnih pisaca Makedonije. Tome valja dodati i nekolicinu onih koji navedeni dokument ne poseduju, naprosto stoga sto smatraju da imaju mnogo opipljive dokaze da rade ono sto rade, od toga komadica hartije. Na veliku zalost, radi se o oblasti u kojoj puke kvantifikacije nisu pouzdan pokazatelj istinskih dometa. Po svemu sudeci, dakle, i broj objavljenih naslova i broj pisaca po (pismenoj) glavi stanovnika ne odrazava pravo stanje stvari i prije je prozvod neprirodnog nesklada izmedju potreba i mogucnosti i podilazenja osobnim i nacionalnim sujetama.
Na ovome fonu razmislja Gligor Stojkovski, cijenjeni poet srednje generacije i, k tomu, urednik kulturne rubrike u nacionalnom dnevniku "Nova Makedonija" sto ga legitimira kao voema kompetentnog sagovornika. On izrazava svoju bojazan da ce makedonskom knjigom, ukoliko se nesto ne primijeni, potpuno ovladati neobuzdani skribomani. "Sada se objavljuje daleko vise nego ranije, kaze Stojkovski, ali to su uglavnom knjige sa skromnim, rekao bi minimalnim estetskim vrednostima. Drzava ili nema sredstava ili je potpuno izgubila interes za kulturu, pa se rukopis moze objaviti samo pod uslovom da autor ima veze kod privatnih izdavaca ili medju direktorima uglednih preduzeca, dakle ukoliko sam sebi pronadje izdavaca. To znaci da oni autori koji spadaju u takozvanu prvu ligu, kao Solev, Boskovska, Urosevic, Matevski, da pomenem samo neke, buduci da ne zele da iz dostojanstva hodaju okolo i sakupljaju pare, tesko mogu nesto i objaviti. A ako vec i uspiju, onda je to obavezno uz velike ustupke u vezi sa honorarima. Zvuci anegdotalno, ali Slavko Janevski, jamacno nas najznacajniji autor uspio je za citavij osam knjiga sabrati tek toliko novca da moze kupiti hiljadu kanadskih, ne maerickih, dolara. Nemoguce je da covek, kao ranije, napise zbirku i onda mirno ceka onaj svecani i prijatni trenutak kad ce ona biti objavljena. Pisac, a pod tim podrazumjevam one sto nose stvaralacki dignitet, sad je u poluocajnoj situaciji. Sve to je komprimitirajuce za istinske autore":
Bezmalo pa identicno je razmislanje Jovana Pavlovskog, pisca koji svoje zrele sdtvaralacke godine, kao predsjednik strukovnog udruzenja, pomalo rasipa jurisajuci na veternjace. "Knjiga je, zamislite, grmi Jovan, izjednacena sa ostalom robom. Zato je i doslo do nekontrolisanog stampanja i naslovi se pojavljuju kao pecurke poslije kise. Izdanja finansiraju sponzori povezani sa nazovi autorima i nad tim procesom nema nikakve kontrole. Niko ne kontrolise sund i kic. Nadlezni organi umjesto da sankcionisu tu navalu bezvrjedne literature, daju poreske olaksice kvazistvaralastvu. Mi svake godine priredjujemo Sajam makedonske knjige koji pokazuje tendenciju potpunog raspada izdavackog sistema, a indikativno je da za pet godina za maticne biblioteke nije otkupljen niti jedan jedini naslov". Aleksandra Prokopiev, pisac kratke literaturne forme, inace voema cenjeni i trazen u ovom dijelu svijeta, znaci jedan istinski reprezent makedonske kulture, tvrdi da ga izuzetno boli cinjenica Cne zato sto ovo drustvo, ova drzava ima nesto protiv mene, protiv pisca, nego zato sto je potpuno ramnodusna". Ovaj vetran u borbi za "nesto drugacije", alternativac po vokaciji, bivsi muzicar u kultnom bendu "Idoli", sad doktor nauka i plodni pisac, prema vlastitom priznanju prezivljava kao radi'voditelj i povremeno muzicar. Prokopiev tvrdi da se u ovom politickom ambijentu nije nista promijenilo, osim sto je, zbog sveopstog siromastva i nemogucnosti da se naplati cak i ono sto je zaradjeno, posao pisca tezi. "Citav onaj sistem nagrada, zirija, izdavastva, mogucnosti knjizevnika da zadovolji svoje ambicije za stvaralackom komunikacijom, sve je to ostalo nepromijenjeno. Zato se pisac koji istinski stvara osjeca lose. Zaista lose".
Vecina sagovornika nije dakle zadovoljno brigom drzave prema knjizi, ali nije ni aktivnostima svog profesionalnog udruzenja. Doduse velikom vecinom odbili su prosle godine jednu radikalnu reaorganizaciju strukovne asocijacije. Sad je doslo do izvjesnog pomaka ka klasicnoj formi sindikalnog organizovanja, ali svi su svjesni da se polozaj knjige i pisca ne krece samo u socijalnom domenu. Predsednik drustva Pavlovski, smatra da je ipak ucinjen prvi korak, buduci je izvrcen jedan sirok front medjusobnih kontakata sa najvisim drzavnim funkcionerima, te da ce uskoro biti donesen Zakon za kulturu koji bi mogao unijeti nesto reda u ovoj delikatnoj djelatnosti. Ipak cini se da se od bilo kakvih administrativnih i izvanknjizevnih mjera ne moze ocekivati da izgradi kriterije po kojima ce se odredjivati sta je za stampu, a sta nije, gde je granica bezvrijednoga i sunda, a gdje pocinje istinska literatura. To je posao literarne kritike koje ovdje gotovo da i nema, a od koje Gligor Stojkovski ocekuje da napravi "nuznu selekciju medju onome sto se pise".
Iz nerazumljivih razloga, bilo je tesko naci sagovornika koji bi personalno reprezentovali, ovoj profesiji uvjek potrebnu, drugu stranu. Uglavnom, radi se o mladjim autorima koji sugerisu da se radi o strahu etabliranih pisaca od gubitka dosadasnjih pozicija i nezasluzenih sinekura, ali i strahu od svojevrsnog temeljenja novog vrednosnog sisteam, u uslovima u kojima se mijenja ukupni politicki ambijent. Na kraju, mozda i nije potpuno bez osnova ocekivati da bi ova, makar i neselektivna, "kolicina" naslova i autora, mogla postati ona kriticna masa koja nuzno proizvodi nove procese.
Pise: BUDO VUKOBRAT