INTERVJU SA KOSOVSKIM DEMOGRAFOM PROF. DR. HIVZI ISLJAMIJEM
AIM, Pristina
Nedavno odrzan simpozijum u Pristini, u organizaciji Vlade Srbije, na kojem su srpski akademici, ali i politicari, doneli radikalne zakljucke, medju kojima kako smanjiti natalitet kod Albanaca, a pospesiti kod srpskog stanovnistva, u cilju promene etnicke strukture na ovim prostorima, povod je za razgovor sa poznatim kosovskim demografom dr. Hivzi Isljamijem.
AIM: Cesto se istice da je nivo nataliteta i uopste demografska situacija na Kosovu nesto specificnija u odnosu na neke druge sredine. Sta u stvari karakterise demografske tokove na Kosovu, u sklopu ekonomskih, socijalnih, obrazovnih, religijskih, politickih i drugih cinilaca?
Isljami: Demografska situacija na Kosovu nosi neka specificna obelezja, pri cemu ono predstavlja poslednju demografsku tranziciju u Evropi. No, za to postoje i specificni uzroci. Kosovo je u bivsoj Jugoslaviji, u celini gledano, bilo najnerazvijenije podrucje, gde su kljucni sektori reprodukcije stanovnistva - zena, porodica i selo - kasnije ostali van domasaja drustveno-urbanih i kulturnih preobrazaja. Medjutim, nakon 60-tih godina inicijalna industrijalizacija, urbanizacija i procesi drustvenih promena, razbijajuci relativno homogenu socijalno ekonomsku strukturu Kosova, uticali su na snizavanje nataliteta i njegovu teritorijalnu i socijalnu diferencijaciju. Podaci popisa iz 1981. godine pokazuju da natalitet, prelamajuci se kroz prizmu stratifikacije, nije etnicki i konfesionalno determinisan, niti povezan sa atavistickim i bogomdanim obrascima. Godine 1981. na Kosovu jedna privredno aktivna zena rodila je 3,07, a izdrzavana 5,49 dece. Izdrzavana zena u poljoprivredi rodila je 6,74 dece, dok aktivna u nepoljoprivredi 2,47 dece. Nepismena zena i ona bez skolske spreme rodila je 7,04 dece, sa srednjom skolom 2, 24 i sa visokim obrazovanjem 2,18 dece. Period svoje bioloske reprodukcije na Kosovu je srpska zena zavrsila radjanjem 3, 42 dece ( U Srbiji 1,85, u Vojvodini 1,87) dok Crnogorka tokom reproduktivnog perioda rodila je na Kosovu 3,16 dece ( u Crnoj Gori 2,98, u Srbiji 2,12, u Vojvodini 1,99 u Hrvatskoj 1,84 dece). Ili, kod Hrvata, na Kosovu 1981. godine stopa nataliteta je iznosila 27,5 promila, dok kod Hrvata u Hrvatskoj 15,3 promila. Socijalna i kulturna emancipacija zene, njeno zaposljavanje, obrazovanje i mobilnost u prostoru i drustvenoj lestici igraju kljucnu ulogu u prihvatanju kontrole radjanja u brakovima i promeni rezima reprodukcije.
AIM: Poslednjih godina, demografski problemi Kosova i "demografska ekspanzija" Albanaca, postali su predmet zucne rasprave u politickim i naucnim krugovima Srbije i prethodne Jugoslavije. Koji su razlozi koji su pokrenuli taj diskurs?
Isljami: U okviru srpsko-jugoslovesnkog diskursa o Kosovu, pocetkom 80-tih godina, demografska strana kosovsko-albanskog pitanja, ne samo sto nije mimoidjena, nego kao da je i bila cesto dominantna. Nije, naravno, sporno da se relevantne institucije u svakom drustvu bave razmatranjem demografskog razvitka kao neodvojivom delu drustveno-ekonosmkog razvitka u cilju "usmeravanja" populacijskih tokova u zeljenom pravcu. No, u slucaju Kosovaovaj diskurs se odvijao u potpunom odsustvu racionalnog rasudjivanja i objektivne naucne analize, te je poprimio otvoren neomaltuzijanski i rasisticki karakter. Siroka rasprava u politickim, partijskim i naucnim krugovima nije pokrenuta radi pravednog resenja kosovskog problema i poboljsanja kvaliteta radjanja i reprodukcije albanske populacije, nego prosto iz straha od demografskog rasta Albanaca, koji, navodno, teze stvaranju "Velike Albanije", ugrozavajuci time demografski i nacionalni prosperitet juznoslovenskih naroda. Radjanje kao cin i natalitet kao pojava, medjutim, od homosapijensa do danas nisu se nikada naznacili kao nacionalisticki. Takvo objasnjenje nalazimo jedino kod srpskih naucnika i politicara.
AIM: U Pristini je u martu ove godine odrzan simpozijum srpskih naucnika i politicara o stanovnistvu. Sta je, zapravo, po Vama, bio cilj ovog skupa?
Isljami: Srspka angazovanja za iznalazenje instrumenata, sa ciljem ogranicavanja radjanja kos Albanaca i uspostavljanja etnicke ravnoteze na Kosovu, ne prestaju. Najociglednije su dosle do izrazaja na tom "naucnom" simpozijumu koji je u potpunosti bio u funkciji dnevne politike. Uronuta u duboke ekonosmke i socijalne probleme, unutrasnje politicke konflikte, medjunarodnu izolaciju, te moralnu i demografsku krizu, Srbija ponovo zeli da skrene paznju vlastite javnosti prema Kosovu. Zbog porazne politike na Kosovu, u kojoj savrseno funkcionise samo nasilje nad Albancima, skup je sluzio i novoj instrumentalizaciji Srba na Kosovu, obecavajuci da ce kolonizovati Kosovo sa 400 hiljada Srba i siterati isti toliki broj Albanaca. Takvi i slicni pristupi, bez sumnje ulaze u genocidni model misljenja i ponasanja, ali srpski rezim preko svojih institucija ne prestaje da vrsi razne oblike genocidnih radnji prema Albancima, ukljucujuci i one iz demografsko-prostornog domena. Za poraz Miloseviceve politike na svim planovima, negativnom prirodnom kretanju stanovnistva Srbije i potpuni demografski slom srbijanskog sela, sve do unistenja srpskog drustva, Kosovo i Albanci ne mogu se kriviti.
AIM: Moze li aktuelni srpski rezim da utice na smanjenje radjanja i demografski rast Albanaca, sredstvima kojima on stalno preti?
Isljami:Prinudna i biroktratska manipulacija rezima kroz politizaciju, pritiske, sumnjive motivacije, isticanje straha da se odredjena nacija demografskim rastom zaposesti teritorije drugih nacija itd., moze kod aktera resprodukcije koje pripadaju demografski "agresivnoj" naciji izazvati samo kontraefektivno ponasanje. Nije do sada zabelezeno da je mesanjem drzave u sferu radjanja akcija urodila plodom, bez posledica po ljudsku volju i razum. Uostalom, proces reprodukcije se odvija na mikro nivou, gde su pojedinci i bracni parovi njegovi neposredni nosioci i oni odlucuju o broju radjanja i vremenskom razmaku izmedju njih. Drzave i rezimi koji su pokusali nesto da ucine iz takvih pobuda nisu imali rezultate, pogotovo ne oni suroviji, kao sto je ovaj srspki. Kako ce i uticati kada je Kosovo pretvoreno u klasicnu koloniju i pravo na zivot? Na drugoj strani, Albanci nakon rusenja autonomije Kosova i raspada druge Jugoslavije kako znaju i umeju grade vlastiti zivot i porodicu i drustvo.
AIM: U Vasoj polemici, odbacili ste delove iz najnovije knjige Branislava Krstica "Kosovo izmedju istorijskog i etnickog prava", gde ste ukazali na teznje srpske politike nad Albanacima? Vi ste, ipak reagovali, iako se cini da je ovoga puta i nauka koriscena kao sredtvo?
Isljami: I arhitekta Branislav Krstic se ukljucio u kampanju za resenje kosovskog problema, naravno, sa stanovista srpskog nacionalnog i drzavnog interesa , pri cemu se uglavnom zadrzava na demografsko-teritorijalnoj dimenziji. Jedna od glav nih teza u toj knjizi je upravo strah od "demografske ekspanzije Albanaca", koja je, po njemu, uzela maha nakon 60-tih godina, od kada je pocelo jacanje autonomije Kosova, naglasavajuci da, dok "postoji Pokrajina, nije moguce pomiriti istorijsko pravo Srba i etnicko pravo Albanaca". Zbog toga se zalaze za razbijanje kompaktne teritorijalne nastanjenosti i brojcane nadmocnosti albanskog stanovnistva koje, po njemu, moguce postici jedino preko teritorijalnog prekrajanja Kosova i stvaranjem diferencijalne autonomije, a to znaci podeli Kosova, gde Krstic uopste nije originalan, jer su pre njega u razlicitim verzijama izneti predlozi teritorijalnog komadanja Kosova. Kosovo je u istorijsko-geografskom, etnicko-geografskom i pravno-politickom smislu jedna i nedeljiva celina. Zakljucci i poruke knjige B. Krstica u prilog pomirenja dva prava i resenja kosovskog, odnosno albansko-srpskog pitanja su zasita tragicne za Kosovo i dva naroda na Balkanu i sire. Albanci nece prihvatiti cak ni diskusiju o prekomponovanju prostora Kosova.
AIM: Migracioni procesi su takodje veoma izrazeni na Kosovu. Koliko oni mogu uticati na promenu etnickog sastava stanovnistva, ukljucujuci i projekte srpskih vlasti o kolonizaciji Kosova?
Isljami: Glavni cilj svih srpskih rezima zadnjih sto i vise godina bio je promena etnickog sastava Kosova i okolnih podrucja kolonizacijom srpskog zivlja i iseljavanjem Albanaca. Izmedju dva rata i posle Drugog svetskog rata, nesto je od toga ostvareno. Pocetkom 80-tih godina ideja o kolonizaciji Kosova ponovo je aktualizovana i bila je podrzana od svih drzavnih i politickih struktura bivse Jugoslavije i pocela je njena realizacija preko tzv. Jugoslovenskog programa o Kosovu. Nakon 90-tih godina srpska vlast, saglasnoscu svih politickih stranaka donosi nove projekte i zakone o kolonizaciji, koji, medjutim, nisu dale ohrabrujuce rezultate, pa je polcijska i militaristicka drzava odlucila da te namere ostvari iseljavanjem sto veceg broja Albanaca, narocito mladih, sprovodeci nad njima otvoreni teror. Uporedo sa tihim etnickim ciscenjem srpsko-jugoslovenska vlast pre nekoliko meseci donosi novi Zakon o dovodjenju 100 hiljada Srba na Kosovo. Iako izgleda da je ovaj projekat vise u politicko-psiholoskoj funkciji u smirivanju nacionalistickih strasti, ipak nije za podcenjivanje. Energicne reakcije medjunarodne zajednice se ne uocavaju, dok se Albanci mogu suprodstaviti ovom projektu jedino ne napustajuci Kosovo, sto je u nesnosljivim okolnostima respresije i siromastva, sve teze. Realizacija ovog Projekta moze imati nesagledive posledice na medjuetnickom, prostorno-politickom i ekonomskom planu, ne samo na Kosovu, nego i sire.
Tahire Govori