DEMOKRATIJA PERIFERIJE

,AIM, Beograd, 22. 06. 1994

Intervju: dr Jovica Trkulja

Procese kroz koje prolaze zemlje bivseg socijalistickog sveta dr Jovica Trkulja, profesor na Pravnom fakultetu u Beogradu, naziva osvajanjem demokratije. U istoimenoj knjizi on ukazuje da se postsocijalisticka drustva ne mogu demokratizovati pukim kopiranjem institucija zapadnoevropskog politickog sistema, sto upravo sva ona pokusavaju. Time su, zapravo, kuca gradi od krova, ali sto je jos opasnije, stvaraju realne osnove za razne oblike despotizma. Pocetni rezultati postkomunistickog neimarstva, kako istice dr Trkulja, pokazuju da je krah realnog socijalizma bio krah starog rezima ali ne i krah starog drustva.

• Uprkos zaglusujucoj buci i velikim ocekivanjima od "revolucije u Evropi 1989", iz centralno-istocne Evrope nije dosla nijedna nova ideja niti civilizacijska alternativa. Po svemu sudeci, to je jos jedna revolucija izneverenih nada. Njen najveci domet je, kako kaze Habermas, "oslobadjanje prostora za nadoknadjivanje propustenog razvoja".

* Da li je nacionalizam neizbezna sudbina postkomunistickog drustva?

• Jedan madjarski teoreticar kaze da je u poslednjih 150 godina u istocnoj Evropi bilo liberalnih, konzervativnih, demokratskih i boljsevickih rezima. Svi su se oni, kao i ideologije koje su propovedali, pokazali prolaznim - stalan je bio samo nacionalizam.

Ako uklonimo veo neprozirnosti koji prekriva uzavrela zbivanja u postkomunistickim zemljama, shvaticemo da one pokazuju neke znake napustanja autoritarnih stanja, ali jos uvek se nisu konstituisali kao demokratski rezimi. Njihov najvisi domet su populizam i "plebiscitarna demokratija". Osnovna matrica konstituisanja politickog prostora u njima jeste kolektivni nacionalni interes koji preti novim autoriatrnim poretkom, i u krajnoj konsekvenci zavrsava totalitarnim nacelom "jedan, narod, jedna drzava, jedan vodja".

Naime, u vecini realsocijalistickih zemalja, sa urusavanjem jednopartijskog sistema, na povrsinu su izbili alterantivni oblici politickog organizovanja koji su uzdrmali pozicije politicko-upravljackog sloja. U nastojanju da zadrzi vlast, ovaj sloj se naprecac odrekao komunistickih ideoloskih korena i presao na pozicije agresivnog nacionalizma. Tako se pakleni krug nacionalizma zatvorio - potvrdjujuci da drzave istocne i srednje Evrope nemaju nista zajednicko osim nacionalizma.

* U vasem razumevanju svetskog poretka postoje razliciti tipovi politickog sistema: visokorazvijeni demokratski sistem Centra, sistem autoritarnog kapitalizma karakteristican za zemlje Poluperiferije i totalitarni i oligarhijski sistem preovladjujuci u zemljama Periferije. Kako ce se u taj poredak uklapati postkomunisticke zemlje?

• Nade da ce se nakon sloma realnog socijalizma na globalnom svetskom planu otvoriti perspekrtive mira i demokratije ustuknule su pred surovom realnoscu rigidnih interesa Centra. Nastupila je trka za globalnom preraspodelom moci, pracena novim teznjama za dominacijom i ekspanzijom. Realno je ocekivati da ce se postkomunisticke zemlje ukljucivati u novi svetski poredak po razlicitim modelima zavisnosti: vecina po modelu Periferije, manji broj po modelu Poluperiferije. Verovatno je da ce samo Istocna Nemacka imati privilegiju da udje u krug Centra. Ceska, Madjarska, Slovacka i balticke republike imaju sansu da se ukljuce u krug Poluperiferije po privilegovanom modelu "pomoc razvoju". Taj model je svojevremeno primenjen na Grcku, Spaniju i Portugaliju. Poljska, Ukrajina, Slovenija i Hrvatska, Belorusija i eventualno Rusija bi se mogle ukljuciti po klasicnim modelima Poluperiferije. Vecina postkomunistickih zemalja, kao Bugarska, Rumunija, Srbija, Crna Gora, Makedonija i Bosna i Hercegovina, Albanija i azijske republike bivseg SSSR, koje su suocene sa drustvenim i ekonomskim haosom i opasnoscu da se tocak njihove istorije zaglibi u bedi, etnickim i verskim ratovima, pre ili kasnije kao jedinu alternativu prihvatice ukljucivanje u svetski poredak po modelu Periferije sa svim tragicnim posledicama koje on implicira.

* Opisujuci raspad Jugoslavije, uporedjujete je sa brodom bez krme, sa osam komandnih mostova koji brod usmeravaju ka sve razlicitijim i udaljenijim ciljevima. Kakvi su danas rezultati "osvajanja demokratije" na teritoriji bivse Jugoslavije?

• Demokratizacija i pluralizam u postjugoslovenskim drzavama krenuli su stranputicom i doziveli dijabolicki epilog: politicki pluralizam izrodio se u trojanskog konja iz kojeg su kao iz Pandorine kutije izasla sva balkanska zla. Ta drustva pre svega nisu imala osnovne drustveno-ekonomske pretpostavke za razvoj pluralizma i paralmentarizma.

U njima je na delu kvazipluralizam i simulirani parlamentarizam koji neizbezno klize u neki novi totalitarizam i predstavljaju nepremostivu prepreku za uspostavljanje demokratije. U tom smislu Srbija i SR Jugoslavija predstavljaju paradigmatican primer politickih sistema iza cije se liberalno-demokratske fasade krije stvarni identitet nacionalno-plebiscitarne zajednice. U njima je raskorak izmedju zvanicne ustavno-politicke retorike sve veci, jaz izmedju vlasti i opozicije sve dublji, a kompromis izmedju delova drustva sve dalji.

* Kako biste okarakterisali politicki rezim danasnje Srbije?

• Rec je o nacionalno-populistickom rezimu sa naglasenim elementima plebiscitarnog cezarizma. Formula uzdizanja i etabliranja tog politickog rezima bila je jednostavna i prepoznatljiva: nacional-populizam, plus drzavno-partijski i ideoloski aparat, plus vojno-policijski kompleks, plus politicki vodja. Tu formulu nije izmislio Milosevic. Ona je uveliko bila na delu i u drugim republikama, narocito u Hrvatskoj. Ali, rigidnost i arogancija kojima je ova formula upotrebljavana u Srbiji ubrzale su rusenje mostova izmedju republika i doprinele prekidu komunikacija na jugoslovenskom prostoru. Takav rezim u Srbiji ohrabrio je secesionisticke snage u drugim republikama i pruzio im priliku da taj cin predstave kao spasavanje od pretnji Milosevicevog rezima kao i da svu odgovornost za raspad Jugoslavije i rat prebace na Srbiju i srpski narod.

* U knjizi "Osvajanje demokratije", na osnovu analize konkretne istorijske situacije devedesetih godina, odnosa snaga i tendencija u razresavanju jugoslovenske krize i izlaska iz rata, skicirate tri scenarija buducnosti. Koja su to resenja?

• To su definitivni kraj Jugoslavije, treca, "suzena" Jugoslavija i stvaranje cetvrte Jugoslavije.

Posmatrano iz danasnje perspektive, cini se da je najrealniji prvi scenaio - definitivni kraj Jugoslavije. On ce u bliskoj buducnosti, po svemu sudeci, biti dominantan. Drugi scenario o trecoj "suzenoj" Jugoslaviji polazi od uvazavanja etnickih kriterijuma kao dominantnih, uz maksimalno respektovanje interesa glavnih politickih subjekata. On posebno artikulise pretenzije politickih oligarhija i njihove nagodbe i sankcionise stanje nastalo nakon ratnih sukoba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Ovaj scenario fleksibilnije od prethodnog respektuje interese spoljnih sila i njihove pretenzije na Balkanu.

Po mom misljenju, scenario cetvrte Jugoslavije predstavlja civilizacijsku alterantivu za sve jugoslovenske naorde, ali su njegove sanse najslabije. Ni na unutrasnjem ni na medjunarodnom planu ne vide se ni danas ni u skoroj buducnosti socijalno-politicki subjekti i realni putevi njegovog ozivotvorenja. Ideja i politicki projekat Jugoslavije na kraju 20. veka su na istoj polaznoj tacki kao i na kraju 19. veka - vise u glavama vizionara nego u realnosti.

Vesna Bjekic