OD "LJUBAVI" DO "MRZNJE"

AIM, Beograd, 8. 03. 94.

Javno mnenje o medjunacionalnim odnosima

Gotovo idilicna slika "bratstva i jedinstva" jugoslovenskih naroda bila je zasticena od bilo kakvih osporavanja, sumnji i preispitivanja vise od 40 godina. I pored toga, medjunacionalni odnosi su tridesetak godina bili jedna od tema istrazivanja javnog mnenja, izmedju ostalih i Instituta drustvenih nauka u Beogradu (Pantic 1967, Rot i Havelka 1973, Bacevic 1989. itd). Sprecavanje ispoljavanja elementarnih nacionalnih osecanja, cak i represivnim sredstvima (premda ne i podjednako u svim delovima zemlje), i tek incidentno ispoljavanje medjuetnickih netrpeljivosti, uslovili su da se tzv. etnicka distanca istrazuje najcesce u njenom "najintimnijem" vidu - kroz spremnost pripadnika raznih nacija u SFRJ da stupe u brak. Osnovni rezultati tih istrazivanja pokazivali su da medju vecinom gradjana ne postoji jaca etnicka distanca; 1967. godine, na primer, kod 3/5 ispitanika; 1989. kod vise od polovine.

Iako se moze pretpostaviti da sondaze nisu uspevale u potpunosti da "uhvate" duboko i dugo potiskivane medjunacionalne animozitete, one su ipak ukazivale na stalno pogorsanje medjunacionalnih odnosa. U poslednjoj sondazi sprovedenoj na teritoriji bivse Jugoslavije 1990, pred njen raspad, medjunacionalne odnose u preduzecima kao "dobre" i "zadovoljavajuce" ocenilo je 87% ispitanika, u mestu zivljenja 85%, unutar republika 57%, a na nivou SFRJ svega 9 %. Pri tome su velike razlike ispoljene u oceni ovih odnosa unutar pojedinih republika i pokrajina: u Bosni i Hercegovini ih je dobrim samtralo 80% ispitanika, u Vojvodini 77, u Sloveniji 74, u Makedoniji 72, u Hrvatskoj 44, u Srbiji 40% i na Kosovu svega 5%.

Iako se na temelju sondaza ne mogu izvlaciti konacni zakljucci, nalazi upucuju da se zariste medjunacionalnih sukoba videlo u odnosima izmedju republicko-pokrajinskih rukovodstava, kao i da potonje ideje o tome da razlicite nacije ne mogu da zive zajedno ne samo u SFRJ, nego cak i u pojedinim delovima SFRJ (u Bosni i Hercegovini, na primer), ipak nisu imale sire uporiste u stavovima "obicnih" ljudi.

Raspad SFRJ i rat izmedju "bratskih" republika promenili su i optiku istrazivanja medjunacionalnih odnosa u sondazama javnog mnenja. Umesto rafiniranih oblika medjunacionalne distance, preslo se, uglavnom, na direktne ocene o nacijama sa prostora bivse Jugoslavije. U sondazama Centra za politikoloska istrazivanja i javno mnenje IDN sa kraja 1992. i 1993. godine ispitanici iz Srbije (bez Kosova) su sve nacije sa prostora bivse Jugoslavije, osim Crnogoraca, ocenili negativno. Krajem 1993. Albance je negativno ocenilo vise od 80% anketiranih (11% pozitivnih ocena), Muslimane vise od 75% (16% pozitivno), Hrvate vise od 74% (19%), Slovence preko 63% (prema oko 26%), Madjare oko 60% (28%) i Makedonce skoro 51% (prema nesto vise od 38%). Pri tome su razlike u nalazima iz 1992. i 1993. zanemarljive. Ocene novoformiranih drzava na prostoru bivse Jugoslavije su jos nepovoljnije: Hrvatsku negativno ocenjuje vise od 85% ispitanika (nesto vise od 5% pozitivnih ocena), Sloveniju skoro 72% (prema 15%) i Makedoniju 55% (prema 29%).

Istovremeno je, medjutim, 67% ovih istih ispitanika u Srbiji smatralo da razlicite nacije mogu slozno da zive u jednoj drzavi. Isto toliko ih se ne slaze sa stavom da je Srbija samo za Srbe. Takodje, vise od 75% je za priznavanje nacionalnim manjinama svih prava u skladu sa medjunarodnim konvencijama i praksom. Negativne ocene drugih nacija, sudeci prema ovim rezultatima, nije uputno tretirati prvenstveno kao izraz sovinizma. Ako ispitanici kroz ocene drzava iskazuju uglavnom stav prema njihovim drzavnim politikama, iza skoro isto tako negativnih ocena nacija u njima stoji stav o odgovornosti celih naroda za politiku koju vode njihove drzave.

Prica o tome kako su medjunacionalni odnosi za nekoliko godina presli put od "ljubavi" do "mrznje" u osnovnim crtama je poznata. U uslovima sve ostrije krize drustva, opste nezadovoljstvo je lako prevedeno na teren medjunacionalnih odnosa. Sirenje osecaja nacionalne ugrozenosti i budjenje nacionalnog resantimana, kao pretekst ostrih medjunacionalnih sukoba, imalo je za to vec pripremljeno tlo. Ono je pripremljeno najpre opstom neefikasnoscu starog sistema, odnosno njegovih regulativnih obrazaca i nacina usmeravanja drustvenih tokova (a u tom kontekstu posebno neadekvatnim institucionalnim resenjima statusa pokrajina unutar Srbije i odnosa u Federaciji), a zatim i raspadom tog politickog i ekonomskog sistema, privrednim kolapsom, stanjem elementarne egzistencijalne ugrozenosti i opste bezperspektivnosti, raspadom oficijelnog sistema vrednosti i razaranjem dotadasnjih identifikacija, izbijanjem na povrsinu dugo i duboko potiskivane potrebe za ispoljavanjem nacionalnog bica u pojedinim delovima nacija, ali i istorijskih kolektivnih trauma pojedinih nacija i sl.

Mada su duboka nacionalna osecanja tinjala u pojedinim delovima nacija, njihovo izlivanje na drustvenu scenu u vidu otvorenih nacionalnih animoziteta bilo je moguce tek kada su se nasli u interferenciji besmisao postojece stvarnosti, potreba za iznalazenjem nekakvog drugog smisla neke druge stvarnosti, koja se radjala na razvalinama stare, i potreba nove legitimizacije nacionalnih elita u borbi za ocuvanje ili osvajanje vlasti.

Ali politika "velikih" nacionalnih ideja, "istorijskih", "sudbinskih" nacionalnih ciljeva pokazala se kao put u corsokak; ona je stvorila vise novih problema, nego sto je resila starih. Apsurd je u tome sto se u sve, pa cak i u rat, krenulo sa idejom o boljem zivotu, a stiglo do opsteg civilizacijskog sunovrata drustva, do opste ljudske degradacije i onih srecnika koji su ostali u zivotu.

Resenja medjunacionalnih odnosa se, znachi, moraju traziti na drugim generalnim pravcima preuredjenja drustva - kao sto su promena vlasnicke strukture, razvoj trzisne privrede, demokratizacija drustva, posebno postovanje ljudskih prava i sloboda i sl. Da se radi o akutnim problemima pokazuje i nalaz sa kraja 1993. da vise od polovine - 55% ispitanika u Srbiji smatra da se uopste ili uglavnom ne postuju ljudska prava i slobode, prema jednoj cetvrtini - 26% onih koji smatraju da se u potpunosti ili uglavnom postuju. Mogu li se, zaista, priznati i postovati nacionalna prava, ako se pripadnici svih nacija u Srbiji osecaju manje-vise zakinuti u svojim pravima kao gradjani? Ili, moze li se najpre resiti problem nacionalnih, a tek onda i gradjanskih prava?

Zoran Slavujevi_