DEVIZE, DEVIZE...
Iskusenja Avramovicevog programa u Crnoj Gori
size: Hiperinflacija zaustavljena, ali, pocetni optimizam, posebno medijski naduvan, polako splasnjava. Od "proizvodnog zamajca" nema nista, u janura proivodnja pala za 25,2 odsto u odnosu na isti period 93., a cijene svih, posebno, tzv. javnih usluga enormno skacu. Upozorenja strucnjaka da se u zatvorenoj ekonomiji ne moze odrzati ni najbolji antinflacioni program, sve vise dobijaju na tezini. Prihodi prosjecne porodice oko 70 dinara mjesecno a za isti period, samo za struju, telefon i komunalije treba izdvojiti 50 dinara. Za izdavanje pasosa placa se 100 dinara (odnosno DEM) a za oruzni list, cak, 500. Svaka firma placa "firmarinu" od 1000 - 8000 dinara, i svim ti mse pokusava pokriti visoki iznos budzeta. Devizne rezerve su uvecane za 100 miliona maraka, ali, taj novac nije iz proizvodnje niti ide u proizvodnju - to su posljednje zalihe naroda kojima se produzava zivot jednog rezima.
Tekst: Program monetarne rekonstrukcije Jugoslavije funkcionise vec tri nedjelje. Nakon neslavnog svjetskog rekorda u nivou mjesecne inflacije (tacno 485.998.308 procenata u januaru), prva polovina februara prolazi u znaku stabilnog odnosa novog dinara i njemacke marke (1:1). Prvi, ocigledan i uvjerljiv dokaz "uspjesnog sprovodjenja" Avramovicevog programa je sto na ulicama vise nema dilera. Oni su se, sto bi drugo, prestrukturirali, pa sada preprodaju cigarete, zvake i benzin. Penzioneri, koji su imali cast da se prvi snabdiju novim dinarima, da bi ih odmah, i potrosili, na opste zadovoljstvo, vec primaju akontaciju februarskih penzija.
No, pocetni, medijski veoma naglasen, optimizam polako splasnjava. Najveci dio privrede jos nije ni poceo da dijeli januarske plate, prica o pokretanju "proizvodnog zamajca" je sve manje uvjerljiva, a enormno povecane cijene usluga javnih preduzeca izazvale su buru negodovanja. Upozorenja strucnjaka da je, na iole duzi rok, nemoguce odrzati antinflacioni program u zatvorenoj privredi i da ce kljucne nevolje nastupiti u oblasti socijalne izdrzljivosti stanovnistva, sve ozbiljnije se shvataju.
Posto su do Avramovicevog programa javna preduzeca funkcionisala kao socijalne ustanove u bescijenje prodavajuci svoje usluge, sada su, pod izgovorom ravnanja sa svjetskim cijenama, na brzinu pokusala nadoknaditi izgubljeno tokom prosle godine. Cijene telefona, komunalija i struje su toliko velike da ih radnicka primanja ne mogu potkrpiti. Cijena impulsa u telefonskom razgovoru od 12. februara iznosi pet para, sto znaci da minut razgovora iz Podgorice sa Slovenijom kosta 1,86 dinara, a sa Australijom cak 7,20 dinara, odnosno, maraka. U crnogorskoj posti kazu da se po telefonu prosjecno potrosi oko 400 impulsa, pa je lako izracunati da upotreba telefona u prosjeku kosta oko 20 dinara. Slicno je i sa elektricnom energijom. Njena cijena za februar je 3,28 para po kilovatu, ali u Elektroprivredi ne odustaju od cilja da se ona do kraja godine udvostruci. Braneci se od napada da su racuni previsoki u Elektroprivredi se pravdaju da vise od polovine domacinstava, tokom januara, nije potrosilo vise od sedam dinara za struju, no zaboravljaju pri tom da ta suma iznosi 20 ili 30 odsto prihoda najveceg dijela stanovnistva.
Prosjecna penzija u Crnoj Gori je, naime, u januaru iznosila svega 30,34 dinara. Posto zvanicnih podataka o januarskoj plati jos uvijek nema, kao pokazatelj se moze uzeti kalkulacija uradjena u Penzionom fondu. Pri isplati akontacije penzija za februar, ovdje su posli od, po njima, najrealnije pretpostavke da ce prosjecne isplacene zarade tokom januara biti oko 40 dinara. U crnogorskom Sindikatu nemaju odgovor na pitanje kako ljudi izdrzavaju ovolike troskove zivota. Ranije, cesto, pominjana potrosacka korpa, koja se primjenjivala tokom pregovora oko utvrdjivanja najnize plate, sadrzi 42 proizvoda koja prosjecnu cetvoroclanu porodicu kostaju oko 250 dinara. Pri tome, tu nijesu uracunati izdaci za odjecu, obucu, komunalije, grijanje itd. Posto u takvoj prosjecnoj crnogorskoj porodici radi 1,6 osoba, moguce je, kazu u Sindikatu, istina, sasvim aproksimativno, proracunati da mjesecni prihodi domacinstva ne prelaze 70 dinara. Istovremeno, samo za tzv. drzavne i paradrzavne dazbine - vodu, odvoz smeca, stanarinu, telefon, struju i slicno, takvo domacinstvo, nakon starta Avramovicevog programa, treba da izdvoji oko 50 dinara mjesecno. Ne cudi, onda, sto se banke hvale kako gradjani mnogo cesce prodaju devize no sto ih kupuju. Polako, ali sigurno rezim isisava i posljednje devizne rezerve stanovnistva. Za prve tri nedjelje zivota Avramovicev program je obogatio drzavnu kasu za preko sto miliona maraka.
No, ti novci su i dalje daleko od privede. Uz antinflacioni program, kazu u Privrednoj komori Crne Gore, neminovno ide i problem nelikvidnosti. Proizvodnja vec odavno kontinuirano pada. Na pocetku ove godine ona je, u odnosu, na proslu manja za 25,2 odsto. Privreda je bez para i, naravno, radnici bez plata. Radnicko nezadovoljstvo se jos ne osjeca, ali strah od socijalnih nemira postaje sve ozbiljnija briga. U Sindikatu upozoravaju na posebno tesko siromastvo velikog broja radnika koji se nalaze na prinudnim odmorima. Njihov broj, zapravo, niko tacno ne zna, a u Ministarstvu rada procjenjuju da ih je oko 25 hiljada, sto je 25 odsto zaposlenih u crnogorskoj privredi. Do ovolikog broja se dolazi na osnovu zahtjeva za isplatu naknada ovim radnicima, koja preduzeca uredno, svakog mjeseca, ispostavljaju Vladi. Medjutim, ministarstvo rada se ne moze pohvaliti slicnom azurnoscu. Naknade radnicima na prinudnim odmorima jos nijesu isplacene za posljednja tri mjeseca prosle godine.
Tokom prosle godine, posto je izmedju Sindikata, Komore i Vlade uspostavljen dogovor da niko ne moze biti otpusten zbog toga sto u preduzecu nema posla zbog sankcija UN, radnici su odlazili na prinudne odmore uz naknadu u visini 75 odsto plate koju bi primali da rade. Sada, nakon posljednje uredbe Vlade, njihove prinadleznosti su svedene na 65 odsto od tzv. garantovane plate. Tako je pored ranije poznatih termina: minimalna, zajemcena ili najniza plata, u igru usao jos jedan - garantovana plata, pri cemu malo ko, zapravo, zna o cemu se radi. Vlada je svojom uredbom utvrdila i njen iznos - 20 dinara, i obavezu da se ona svakome ko je u radnom odnosu mora isplatiti. Ovo je, sa stanovista socijalne izdrzljivosti stanovnistva prilicno vazno, posto se sada sva socijalna ostala davanja uskladjuju u odnosu na ovu platu. Tako, na primjer, radnici na prinudnom odmoru, morace da prezive sa svega 13 dinara mjesecno.
Ogromni budzetski ambis drzava pokusava na brzu ruku da popuni i uvodjenjem ogromnih taksi. Upravo su objelodanjene cijene za izdavanje pasosa - 100 dinara, dok formalnost dobijanja oruzanog lista kosta preko 500 dinara, ili, DEM. Pored toga sva preduzeca su duzna da plate tzv. firmarinu koja se krece od 1.000 do 8.000 dinara, u zavisnosti od snage preduzeca. Cak i privatne radnje moraju platiti taksu na firmu i to ih kosta od 150 do 2.000 dinara. Uz sve to ide, naravno i redovni porez koji je takodje uvecan. Na svaki zaradjeni dinar, zale se privrednici, sada valja za poreze i doprinose platiti dinar i pedeset para.
Da li ce se time uspjeti popuniti deficit javne potrosnje, koji je u Crnoj Gori, zvanicno planiran, na 143 miliona dinara? Cini se da se u odgovoru na ovako postavljeno pitanje krije i sudbina Avramovicevog programa. Planirani budzetski deficiti u SRJ iznose preko dvije i po hiljade milijardi dinara (od toga na saveznu drzavu otpada 502 miliona, a na Srbiju 1.950 milijardi dinara). Pri tome strucnjaci upozoravaju da je stvarni deficit javne potrosnje daleko veci i da postojeci nivo proizvodnje, a u uslovima produzetka sankcija nema nikakvih sansi da se on uveca, jednostavno, ne obezbjedjuje pokrice za ogromne rashode drzave.
Sve cesce se i medju privrednicima mogu cuti tumacenja po kojima citav antinflacioni i stabilizacioni program nije ni uradjen radi stabilnijeg privredjivanja, vec radi popune nezajazljivih apetita rezima. Argument za ove stavove pruza i sam savezni budzet. Planirani udio vojske u drustvenom proizvodu zemlje, naime, ove godine iznosi 7,43 odsto. To je vise nego prosle godine.
Dragan DjURIC