Da li se crkva povlači iz politike?

Banjaluka, 11.januar 2002. (AIM)

Visoki dostojanstvenici Srpske pravoslavne crkve (SPC), prvi put od osnivanja Republike Srpske (RS), nisu bili na svečanom prijemu koji je predsjednik RS Mirko Šarović priredio u povodu Dana Republike Srpske. Izostanak nije promakao nezapaženo i bez kometara i zbog činjenice da je obilježavanje desetogodišnjice RS gromoglasno najavljivano kao mali jubilej.

Pošto je RS osnovana na dan svetog arhiđakona Stefana prvomučenika (9. januar), ovaj pravoslavni praznik proglašen je za krsnu slavu RS, što su do sada država i crkva zajedno proslavljali po svetovnim i crkvenim običajima. Političari su listom odlazili u crkve i hramove na svete liturgije, a visoki crkveni dostojanstvenici i sveštenici redovno su imali počasna mjesta na svečanim akademijama i prijemima koje se priređivali političari. Crkva je i ove godine svoj ceremonijalni dio obilježila tradicionalnim liturgijama, na kojima su političari bili u prvim redovima, ali su njeni predstavnici izostali sa ceremonijalnih predstava političara.

Za analitičare političkih zbivanja u RS poslednjih deset godina ovaj gest crkve otvara pitanje da li je SPC najavila povlačenje iz političkog života? Odgovor na ovo pitanje izbjegavaju i političari i predstavnici crkve. Prije nego se dođe do odgovora valja se prisjetiti odnosa crkve i politike u minulom desetogodišnjem periodu i uloge SPC u državnim poslovima u RS.

Crkva je svoje mjesto u politici potražila odmah po raspadu bivše SFR Jugoslavije i rušenju njenog monopartijskog sistema, nadajući se da će nova vlast reafirmisati njenu društvenu ulogu i, kako su govorili, ispraviti istorijske nepravde koje je prema crkvi učinio bivši sistem. Nacionalne političke partije u BIH prigrlile su svaka svoju crkvu, računajući da će im crkva biti važan faktor u osvajanju i učvršćivanju vlasti. Tako si crkveni velikodostojnici krenuli u političke i izborne kampanje širom BiH. Među Srbima u BiH bili su omiljeniji episkopi Atanasije Jeftić i Amfilohije Radović od Radovana Karadžića i njegove političke bratije. Birači su svoju prvu obuku o tome kako i za koga trteba glasati dobijali na propovijedima u crkvi i od svojih sveštenika.

U svojim procjenama nisu se prevarili ni političari ni crkva. Nacionalisti su ubjedljivo pobijedili na prvim parlamentarnim izborima, a crkva je za svoje zasluge u tome dobila povlašten društven položaj. Ustavotvorac je Srpsku pravoslavnu crkvu proglasio za 'crkvu srpskog naroda i drugih naroda pravoslavne vjere', obavezujući državu da materijalno pomaže pravoslavnu crkvu, 'sarađujući sa njom u svim oblastima, a naročito na čuvanju, njegovanju i razvijanju kulturnih, tradicionalnih i drugih duhovnih vrijednosti'(član 28.stav 4.). Na ovaj način Ustav RS je Srpsku pravoslavnu crkvu približio položaju državne crkve, čime je faktički uveo neravnopravnost vjerskih zajednica.

Ovakva ustavna odredba o 'jednakosti pred zakonom vjerskih zajednica' datira iz decembra 1992. godine, dakle iz vremena uveliko poodmaklih ratnih operacija na prostoru BiH. Čitav rat dostojanstvenici SPC biće uz skute političara, zauzimajući prve redove na svim skupštinskim zasijedanjima. Profesor ustavnog prava Mićo Carević govorio je u to vrijeme da je država ušla u kalifat i da takva simbioza crkve i politike ne postoji nigdje u svijetu. Ne samo da su episkopi SPC redovno prisustvovali skupštinskim zasijedanjima, nego su i svi državni visoki funkcioneri morali polagati vjerske zakletve prilikom imenovanja. Od ove obaveze nisu bile izuzete ni sudije.

Pojedinci iz SPC su se tokom rata toliko udaljili od crkve da im je politika postala glavni posao. Sveštenik iz Teslića Savo Knežević bio je cijeli rat istovremeno i narodni poslanik u parlamentu RS. Mnogi od njih su javno opravdavali rat, obilazili vojnike po frontovima i veličali ratne pogibije. Niko od episkopa u RS nikada nije osudio zločin i pozvao srpske vojnike da ne ubijaju civile, žene i djecu, da ne pale kuće i ne ruše vjerske objekte drugih naroda.

Ratna hipoteka danas je za crkvu omča na vratu. Novi politički odnosi u BiH I okruženju traže od vjerskih zajednica dijalog I aktivno učešće u procesu pomirenja I izgradnji vjerske i opšte društvene tolerancije. Za SPC to podrazumijeva kritičko prevrednovanje vlastite uloge u političkim zbivanjima i u ratu. Spremnost na priznavanje vlastitih grijehova u njenom vrhu očigledno ne postoji.

Na nekoliko okruglih stolova, koji su u Banjaluci organizovani na temu međureligijskog dijaloga, pomirenja i tolerancije, nije došao niko ispred SPC. Vladika banjalučki Jefrem uporno odbija svaki javni dijalog na takve teme, za razliku od svojih kolega iz banjalučke Biskupije i Islamske vjerske zajednice. Predstavnici SPC nisu se pojavili na svečanosti polaganja kamena temeljca za srušenu džamiju Ferhadiju u Banjaluci, niti su našli za potrebno da se oglase povodom demonstracija i vandalizma prilikom prvog pokušaja održavanje ove ceremonije 7. maja prošle godine.

Po svemu sudeći, ljudi iz crkvi su se odlučili na tiho povlačenje iz političkog života i ćutanje. Otuda bi se i izostanak visokog sveštenstva sa svečanog obilježavanja desetogodišnjice RS prije mogao tumačiti kao gest bježanja od vlastite sramne prošlosti nego razlaz sa zvaničnom politikom.

Branko Perić (AIM)