U senci zločina

Završena ekshumacija masovnih grobnica

Iz masovnih grobnica na teritoriji Srbije do sada su otkopani ostaci najmanje 427 osoba, verovatno Albanaca stradalih u oružanim sukobima do 11. juna 1999. godine. Osim Slobodana Miloševića i trojice njegovih saradnika u policijskom vrhu, do sada nije ukazano ni na jedno ime zločinca

AIM, Beograd, 24.12.2001.

Do danas je relativno pouzdano - mada nepotpuno - rekonstruisan samo jedan od, po svemu sudeći, većeg broja slučajeva organizovanog pokušaja prikrivanja zločina Miloševićevog režima na Kosovu i Metohiji. Neposredno pred početak NATO bombardovanja Jugoslavije, u noći 20/21. marta 1999, jedan kamion hladnjača potopljen je u Dunav u blizini mesta Tekija, oko 200 kilometara istočno od Beograda. Dve nedelje kasnije, hladnjača je isplivala na površinu: policijskim uviđajem utvrđeno je da se u njoj nalaze ostaci 86 muškaraca, žena i dece. Po nalogu tadašnjeg načelnika Resora javne bezbednosti (RJB) MUP Srbije, generala Vlastimira Đorđevića, istraga je prekinuta a slučaj proglašen za državnu tajnu: ljudski ostaci natovareni su na dva kamiona i odvezeni "u Beograd, na obdukciju".

Dve godine kasnije, početkom maja 2001, general Vlastimir Đorđević je penzionisan - da, ubrzo potom, nestane u nepoznatom pravcu. Od tog trenutka MUP Srbije intenzivno komunicira sa javnošću, objavljujući mnoštvo informacija u vezi sa "slučajem hladnjača". Dve ključne bile su da je nalog za uklanjanje tragova zločina sa Kosova i Metohije dao Slobodan Milošević sredinom marta 1999. godine na sastanku sa tadašnjim ministrom unutrašnjih poslova Vlajkom Stojiljkovićem, načelnikom RJB Vlastimirom Đorđevićem, načelnikom Resora državne bezbednosti (RDB) Radomirom Markovićem "i drugima", čiji identitet do sada nije saopšten. Slobodan Milošević je u Ševeningenu, Vlajko Stojiljković i na haškoj optužnici i u parlamentu SR Jugoslavije, Marković osuđen zbog odavanja državne tajne (čija priroda nije saopštena).

U međuvremenu je na tri lokacije u Srbiji otkopano ukupno pet masovnih grobnica sa ostacima najmanje 427 osoba, pouzdano je utvrđeno da na jednoj lokaciji postoje bar još tri, a na drugoj još jedna.

Početkom juna eksperski tim Instituta za sudsku medicinu Univerziteta u Beogradu započeo je ekshumaciju prve grobnice na terenu Centra za obuku Specijalnih antiterorističkih jedinica (SAJ) MUP Srbije "13. Maj" na putu Zemun-Batajnica, u neposrednoj okolini Beograda. U relativno maloj jami (3X3m) bili su sabijeni, delimično ispreturani i raskomadani ostaci najmanje 36 ljudi, među kojima osmoro dece i jedan osmomesečni fetus, žene i muškarci u civilnoj odeći. Stanje ostataka praktično onemogućava utvrđivanje načina i uzroka smrti; pronađena su samo dva projektila vatrenog oružja. Tragovi spaljivanja na nekim ostacima su nesumnjivi: arheološka deo ekipe uspeo je da rekonstruiše pokušaj spaljivanja ostataka tela, tako što su ona, sudeći po tragovima, bila nabacana na lomaču od trupaca veličine i oblika železničkih pragova. U grobnici je pronađeno sedam ličnih karata, od kojih se na šest ponavlja prezime Beriša, svi iz jedne ulice u Suvoj Reci. Jedan od malobrojnih pronađenih dokumenata datiran je 1. marta 1999, što može ukazivati da je bar jedna od osoba ubijena posle tog datuma.

Tokom jula i avgusta ove godine obavljena je i ekshumacija dve masovne grobnice u Petrovom selu, tj. na lokaciji još jednog centra za obuku SAJ, ovog puta u okolini Kladova. Otkopani su ostaci ukupno 74 osobe, 16 u jednoj i 58 u drugoj grobnici. Rad ekipe Zavoda za sudsku medicinu u Nišu bio je olakšan činjenicom što su tela pre transporta i zakopavanja bila zapakovana u transportne vreće ili umotana u pvc foliju. Pronađeni su ostaci samo jednog ženskog tela. Naknadni izveštaji potvrdili su i da se među ekshumiranim telima nalaze i ostaci trojice Albanaca koji su imali državljanstvo Sjedinjenih američkih država. Oni su u proleće 1999. godine zbog ilegalnog ulaska u Jugoslaviju osuđeni na po 15 dana zatvora i proterivanje. Na do sada neutvrđen način nestali su po otpuštanju iz zatvora; američki interes za ovu trojicu dobrovoljaca UČK, prema oskudnim informacijama, za sada je na nivou utvrđivanja identiteta DNK metodom. Sva tela ekshumirana iz dve grobnice u Petrovom selu imala su civilnu odeću a na njima, po rečima Vujadina Otaševića, šefa sudsko-medicinske ekipe, "dominiraju tragovi projektila".

Serija otkopavanja masovnih grobnica nastavljena je u septembru, ekshumacijom ostataka najmanje 48 osoba na ušću rečice Dervente u veštačko jezero Perućac kod Bajine Bašte, u zapadnoj Srbiji. Na potapanje još jedne hladnjače s ljudskim telima tokom NATO bombardovanja, ovog puta u jezero Perućac, upozorio je još 23. maja - pismima upućenim na adrese predsednika skupštine Srbije i ministara pravosuđa, odnosno unutrašnih poslova - beogradski Fond za humanitarno pravo. Lokalne vlasti su tvrdnju Fonda da "ima informacije da se u jezeru kod Kokinog broda nalazi kamion sa leševima koji je dovezen i potopljen u jezero u vreme NATO bombardovanja" i da "policijski organi raspolažu podacima o tom slučaju" demantovale, sve dok početkom septembra nije objavljena informacija o ekshumaciji i sudskomedicinskoj ekspertizi koju obavlja Zavod za patologiju i sudsku medicinu Vojno-medicinske akademije u Beogradu. Utvrđeno je da se radi o ostacima najmanje 48 osoba, 38 muškaraca i jedne žene, dok za 9 pol nije mogao biti utvrđen. Prema objavljenim podacima, reč je o odraslim osobama sa smrtonosnim povredama koje potiču od projektila ručnog vatrenog oruzja. U zemlji su se nalazili oko dve godine; stanje ostataka upućuje na pretpostavku da su bili u vodi i pod uticajem spiranja u zemljištu gde su naknadno pokopani. Ostaci odeće su civilni.

Sredinom septembra okončana je i, za sada poslednja, ekshumacija druge masovne grobnice na poligonu "13. Maj" kod Beograda. U jami dovoljno velikoj da primi i kamionsku prikolicu kojom su transportovani, pronađeni su ostaci najmanje 269 ljudskih tela, muškaraca različitog uzrasta. Prema zvaničnom saopštenu Okružnog suda u Beogradu, na nekim telima utvrđena je izloženost visokoj temperaturi, što može ukazivati na neuspeli pokušaj spaljivanja. Pronađeni projektili ručnog vatrenog oružja i njima uzrokovana oštećenja kostiju i ostataka mekih tkiva; sva pronađena odeća je civilna.

Uz klasične elemente za identifikaciju, uključujući pronađena lična dokumenta - i bar u jednom slučaju, identifikacione pločice albanske armije - tokom svih ekshumacija uzeti su uzorci DNK. Sva iskopavanja pratili su, kao posmatrači, predstavnici Haškog tribunala, OEBS, beogradskog Fonda za humanitarno pravo i Međunarodne komsije za nestala lica. U ovom trenutku završeni su kompletni sudskomedicinski izveštaji za prvu grobnicu u Batajnici i dve u Petrovom selu, gde su ekshumirani ostaci ponovo sahranjeni. Što se tiče ostataka više od 300 osoba iskopanih u Batajnici, oni su do kompletiranja sudskomedicinske dokumentacije - što bi moglo da potraje do proleća naredne godine - smešteni u podzemnim tunelima na licu mesta.

Domaći eksperti koji su obavili eksumacije i sudskomedicinsku obradu ostataka žrtava verovatno su, zahvaljujući iskustvu iz desetogodišnjih ratova na području bivše Jugoslavije, među najiskusnijima u svetu. Oni ukazuju na teškoće utvrđivanja čak i broja osoba čiji su ostaci iskopani, s obzirom na dva ili tri uzastopna zakopavanja, kraći ili duži period pod vodom bar u dva slučaja, fragmentarnost i ispreturanost ostataka u transportu i zatrpavanju buldozerima. Osim u prvoj batajničkoj grobnici, među ostacima gotovo da nema dece i žena; iskusni forenzičari ukazuju na detalje koji unose dozu rezerve u proceni da li se zaista radi o civilima, bez obzira na njihovu odeću: u velikom broju slučajeva utvrđeno je nošenje više slojeva odeće, kao i pribora za brijanje (žileti).

Policija raspolaže podacima da se na poligonu "13. Maj" kod Batajnice nalaze još najmanje tri masovne grobnice, a operiše i podatkom o najmanje jednoj na području opštine Vranje. Prema izjavi policijskog kapetana Dragana Karleuše, koji vodi istragu, jedna grobnica nalazi se ispod magistralnog puta Leskovac-Bujanovac na području opštine Vranje u južnoj Srbiji. Tela su zakopana u neku od jama nastalih u NATO bombardovanju 1999. godine, potom zabetoniranih i asfaltiranih. Takvih mesta u okolini Vranja ima ukupno pet i, za sada bar, tačan položaj grobnice nije utvrđen.

Informacije o otkriću i otkopavanju masovnih grobnica najintenzivnije su plasirane u periodu od početka maja do kraja juna ove godine. Opozicija novouspostavljenim vlastima u Srbiji i Jugoslaviji tu činjenicu tumači kao smišljenu kampanju priprema za izručenje Slobodana Miloševića haškom Tribunalu. To tumačenje imalo je izvestan odjek i u delu vladajuće koalicije, kao i među pojedinim intelektualcima koji sebe vide kao "zaštitnike nacionalnih interesa" Srbije. Utoliko - do sada bar - nije došlo do ozbiljnog suočavanja javnosti sa zločinima koje smo "mi" činili, bez obzira na to da li su oni izmišljeni po narudžbini Zapada, manji, isti ili izazvani zločinima "drugih", ili, takođe, nešto za šta će odgovarati i platiti samo Slobodan Milošević. Obavljene ekshumacije iznele su na svetlost dana neporecive dokaze ne samo zločina, već i zločin njihovog prikrivanja. Dosadašnja istraga nije proizvela nijednu krivičnu prijavu, uprkos činjenici da su desetine ljudi, mahom policajaca, učestvovale bar u prikrivanju zločina. Štaviše, i sam ministar unutrašnjih poslova u vladi Srbije, Dušan Mihajlović, opravdava učešće policajaca u transportu tela, potapanju hladnjača, njihovom ponovnom transportu i tajnom zakopavanju - prinudom, strahom za život ili posao, izvršavanjem naređenja, neznanjem...

Sve to, pokazalo se, ipak nije sasvim ućutkalo mnoštvo svedoka - ili ih nije ućutkalo u trenutku kada je otkrivanje zločina, svejedno iz kojih razloga, postalo neizbežno. Ono što mnogo više može da zabrine jeste to što i u slučajevima kada je utvrđeno ime žrtve nema znakova, javnih svakako ne, da se radi i na utvrđivanju imena zločinca. Drugim rečima, ako je ekshumacijom utvrđeno da je u Suvoj Reci pobijeno nekoliko članova porodice Beriša, MUP Srbije svakako raspolaže podacima o policijskim jedinicama koje su delovale na tom području u vreme rasplamsavanja oružanog sukoba 1998. i 1999. godine. Sve ostalo trebalo bi da je stvar policijske rutine. Otsustvo informacija da se takav ili neki sličan istražni postupak vodi u mnogome pojačava argumente kritičara novih vlasti zbog njihove nespremnosti, neodlučnosti - ili nesposobnosti, svejedno - da se sa razmerama zločina ozbiljno i, bar policijski, ozbiljno suoče.

Aleksandar Ćirić (AIM)