PLURALISTIČKI VERSKI PEJSAŽ ALBANIJE
Albanija:Fatos LUBONJA, AIM Tirana
Uopšte uzev, albanska kulturna elita je nastavila tradiciju suprotstavljanja pokušajima, bilo da dolaze iz unutra ili spolja, za izjednačavanje vere i nacionalne pripadnosti kod Albanaca. U objavljenim informacijama, dezinformacijama, špekulacijama ili nedoumicama u vezi sa napadom od 11. septembra islamskog terorizma protiv SAD, svetski mediji su pomenuli i albanski svet. Govorilo se i o vezama Albanaca sa ljudima Bin Ladena, govorilo se da on obrće novac u Americi posredstvom albanskih dobrotvornih udruženja, o uključivanju arapskih fundamentalista u OVK. Ova buka više nego činjenicama, izgleda da je bila amplificirana idejom da je Albanija (uz Bosnu) jedina zemlja u Evropi koja se smatra muslimanskom što se tiče vere. Medjutim, s druge strane, ankete koje su vršene medju Albancima, kako u Albaniji tako i na Kosovu, pokazuju da oni podržavaju bombardovanja u Afganistanu ne samo više od zapadnih evropljana, već i više nego sami Amerikanci, dakle više od 90 odsto! Kako objasniti ovaj paradoks? Osim komunističkim nasledstvom homogenog načina razmišljanja u Albaniji kao i tradicionalnim servilizmom prema velikim saveznicima, ovaj paradoks ima i jedno objašnjenje koje se vezuje za istoriju vera u Albaniji i na Kosovu.
Površna percepcija verskog pejsaža
Kada bivaju upitani o verskom pejsažu njihove zemlje, prvi odgovor koji daje svaki Albanac iz Albanije iole obrazovan, je da u njegovoj zemlji ima 70 odsto muslimana, 20 odsto pravoslavnih hrišćana i 10 odsto hrišćana katolika. Medjutim, odmah nakon ovoga oni se prisete ideje da je ova cifra verskog pejsaža Albanije važila u vreme kralja Zogua ili pri kraju Drugog svetskog rata. Još jedna ideja koju bi svako od njih dodao, govoreći o verama u Albaniji, je ta da Albanci nisu poznati po snažnim verskim osećanjima i spomenuo bi činjenicu da je komunistički režim Envera Hoxhe uspeo da 1967. godine u potpunosti eliminiše verske institucije i proglasi Albaniju prvom ili jedinom ateističkom zemljom u svetu. Govoreći o postkomunizmu, oni bi rekli da je vera ponovo dozvoljena, da su u njohovoj zemlji ponovo otvorene crkve i džamije, izgradjene nove i uvodjene i mnoge druge čudne vere (oko 60), za koje Albanci ranije nisu čuli, kao što su mormoni, bahai, sajentolozi, ali Albanci su ostali daleko od masovnog frekventiranja njihovih bogomolja, pošto je njihova kolektivna imaginacija usmerena prema simbolima zapadnog sveta percipiranog uglavnom kao svet potrošnje, luksuza i takvih provoda koje vere, kako hrišćanska tako i muslimanska, umnogome odbacuju.
Vera i nacionalizam u Albaniji; verski i nacionalni mitovi
Ne želeći da damo objašnjenje za površne, ali uopšte uzev tačne, gore spomenute konstatacije, moramo se vratiti i isprva objasniti odnos vere i nacionalizma u Albaniji.
Odgovor na pitanje zašto Albanci imaju slaba verska osećanja snažno je povezano sa karakterom albanskog nacionalističkog pokreta. Za razliku od susednih zemalja kao što su Srbija i Grčka, gde se nacionalizam rodio kao antiturski pokret, pozivajući u pomoć veru do te tačke da grčki i srpski nacionalizmi i srpska i grčka pravoslavna crkva teško da bi se mogle odvojiti u to vreme jedna od druge, albanski nacionalizam se rodio u drugačijem istorijskom i verskom kontekstu. Albanski nacionalizam kao politički pokret pokrenuo se nakon rusko/turskog rata sa Prizrenskom ligom (1878), pre svega kao potreba ujedinjenja Albanaca u odbrani od opasnosti podele njihovih teritorija izmedju Srbije i Grčke. Na tim teritorijama živeli su Albanci tri pomenute, na pocetku ovog članka, veroispovesti (čak preciznosti radi treba reći da ih je četiri, pošto se muslimanski deo delio na sunite i bektašije).
U ovom kontekstu albanski nacionalistički pokret se suočio sa nekoliko ne tako lakih problema za rešavanje, čak i bremenitim oštrim kontradikcijama: potreba stvaranja nacionalnog identiteta koji bi ujedinio sve Albance sudarala se sa četiri verska identiteta; potreba da ovaj identitet bude drugačiji od srpskog ili grčkog identiteta što se tiče vere, vodio ih je više prema muslimanizmu, ali s druge strane potreba da ih ovaj identitet odvoji od tursko-muslimanskog identiteta - pošto je već bilo jasno da je Otomansko carstvo bilo u raspadu i Albancima je pretila opasnost da nestanu zajedno sa njim, da nisu ojačali njihov identitet različit od turskog, gurao ih je daleko od muslimanizma. Udaljavala ih je od muslimanizma i potreba za približavanje Zapadu koji je, kako je to pokazao Berlinski ugovor, bio veoma značajan za odlučivanje o njihovoj sudbini; ali, s druge strane, približavanje sa verom Zapada suočavalo se sa teškoćama zbog muslimanske pripadnosti najvećeg dela stanovništva. Ne treba zaboraviti da Albanci koji su tada živeli na Kosovu i u Zapadnoj Makedoniji, od kojih su većina bili muslimani suniti, povećavali su cifru na više od 70 odsto albanskog muslimanskog sveta.
Na ovaj način, nastojanja za kaljenje albanskog identiteta s one strane etno - jezičkog identiteta, dakle što se tiče verskog identiteta, bio je proces koji je išao rtazličitim putem od ostalih balkanskih zemalja.
Bektašijsko nastojanje Naim Frasheria
Kada se govori o nastojanjima za posvećenje albanskog nacionalizma, ne može a da se ne pomenu ličnosti koje su dale najveći doprinos, koji su dobili naziv preporoditelji. Najistaknutiji medju njima je Naim Frasheri, koji se danas smatra albanskim nacionalnim pesnikom. On je napisao dve epske poeme koje su imale za cilj stvaranje ujedinjujućih mitova za Albance. Poemu "Qerbelaja", kao i poemu "Istorija Skenderbega" - obe objavljene 1898 godine. Poemom "Qerbelaja", kojom je opevana izgubljena bitka u prvom veku muslimanske istorije, bitka koja je postala utemeljujući mit šiitizma, on je pokušao da stvori izgubljenu bitku Albanaca, kao što su Srbi imali izgubljenu bitku na Kosovu - u centru njihove nacionalističke mitologije. U stvari, oba ta mita, onaj srpsko - pravoslavni oko Kosovske bitke i šiitski mit oko Bitke u Qerbelaji su veoma slični u sadržini i u stilu. U oba slučaja scenarij dogadjaja je usredsredjen oko nepravedno izgubljene bitke, što ih čini primerima onoga što je Elias Canetti nazvao "verom žalovanja". Cilj Naima Frasherija, koji je i sam pripadao bektašijskoj veri, bio je da, pošto su svi nacionalizmi Balkana imali snažne veze sa verom, toliko da je nacionalistička parola toga vremena isticana i od samog Naima Frasherija bila "nema nacije bez vere", ujedinjujuća vera Albanaca treba da postane bektašizam. Naim je nastojao da mobiliše šiitsku i antisunitsku orijentaciju bektašija, kako bi izrazio svoje protivljenje prema Otomanskoj vladavini i artikulisao poseban (muslimanski) identitet za Albance. On se nadao da bi bektašije, bivajući hetorodoksni i sinkretistički, mogli da prevazidju verske podele u Albaniji i da uspostave most izmedju razlika islama i hrišćanstva. On je svojim napisima nastojao da uopšti nesektašku i medjuversku prirodu reda bektašija, gde je osim isticanja verske toleracije on takodje podvlačio nacionalnu orijentaciju kao jedan od glavnih aspekata bektašijske doktrine: "Ne samo medju njima, već i sa svim drugim ljudima, bektašije su duhovna braća. Oni vole suseda kao sebe samoga, bio musliman ili hrišćanin, i jednako se ponašaju, predstavljajući sebe kao posvećenog svim ljudima. Ali, iznad svega oni vole svoju zemlju i sunarodnike, jer je to najveća vrlina". (Hasluck, 1929. II:556). To objašnjava i značajnu ulogu koju su odigrale albanske bektašije krajem 19. veka u albanskom nacionalističkom pokretu. Albanski bektašijski hramovi (tekije) - često mesta molitve i za muslimane i za hrišćane - bile su uopšte poznate kao centri albanske nacionalističke delatnosti. Osim toga, taj red je odigrao veoma značajnu ulogu u osnivanju ilegalnih škola i širenju albanskih knjiga, pružajući istovremeno aktivnu podršku naoružanim nacionalističkim grupama. Već je poznato da su bektašije, kada se raspravljalo o pitanju albanskog alfabeta, podržavali upotrebu latinskog pisma, za razliku od ostalih muslimana koji su podržavali upotrebu arapskog pisma.
Skenderbeg i "vera Albanaca je albanstvo"
Naime, ovo nastojanje Naima i bektašija izgleda da se nije ukorenilo iz nekoliko razloga. Prvo, zbog toga što je bektašijska vera bila u manjini i što se tiče islamskog dela stanovništva: 55 odsto sunita i 15 odsto bektašija (ne računajući Kosovo). Drugo, jer je trebalo da Albanci imaju snažniji ujedinjavajući faktor koji bi ih približio hrišćanskoj Evropi, koja će odlučivali o njihovoj sudbini. Treće, i zbog snažnih veza koje je deo Albanaca imalo sa Turskom, koja je od značajnog dela onih koji su pokrenuli albanski nacionalistički pokret sa Prizrenskom ligom još uvek smatrana kao branitelj interesa Alabanaca pred srpskim i grčkim stremljenjima. Ipak, kao duh potrebe za verskom tolerancijom i saradnjom svih Albanaca u ime nacije, izgleda da je Naimovo nastojanje trijumfovalo, iako sa drugim simbolima i herojima. Gore pomenuti kontekst je omogućio da u procesu izgradnje albanskog nacionalnog identiteta dobije na prvenstvu jedan drugi mit, egzaltiran drugom poemom Naima Frasherija "Istorija Skenderbega", kombinovana pozivom jednog drugog preporoditelja, katolika koji je služio Otomanskom carstvu u to vreme, Vaso Pashe: on se svojim nacionalističkim pozivom obratio Albancima u poemi "O Albanijo" (objavljene 1878. -1880) koja je kasnije poslužila za stvaranje svetovne vere albanskog nacionalizma: "Ne gledajte crkve i džamije/vera Albanca je albanstvo". Ovaj mit ili istorijska kontrukcija pridružio se mitu o Skenderbegu koji je ratovao u 15. veku protiv Turaka. Ovaj heroj hrišćanstva ponovo je preuzet od albanskih nacionalista, ali polako ga svlačeći od verske sadržine i pretvarajući ga u svetovnog heroja albanskog nacionalizma, kao ratnika koji je ratovao za oslobadjanje otadžbine. U ovom duhu je on tertian i od strane Naima Frasherija u njegovoj poemi "Istorija Skenderbega": "Krujo, o blagosloveni grade/ čekaj, čekaj Skenderbega/ dolazi kao šareni golub/ da spasi otadžbinu". Kada se tretira mit Skenderbega kao ujedinjujući mit Albanaca, ne treba ignorisati ni argument po kojem činjenica što je Skenderbeg imao i hrišćansku i muslimansku veru davala njegovoj herojskoj figuri dvosmislenost koja ga je činila prihvatljivijim za sve Albance i sa verske tačke gledišta.
Nezavisna Albanija
"Albanci s početka veka", piše Abaz Ermenji u knjizi "Mesto Skenderbega u istoriji Albanije", "bili su okupljeni oko verskog ili pokrajinskog osećanja, sebe su smatrali hrišćanima ili muslimanima, gegama ili toskama, dukadjincima ili kurvelešima, a ne sinovima jedne nacije u današnjem smislu te reči''.
- vek, posebno nakon proglašenja nezavisnosti 1912. godine, je vek procesa nacionalnog stvaranja Albanaca u duhu Naima Frasherija, Vaso Pashe i ostalih preporoditelja. Što se tiče odnosa vere i nacionalizma, ovaj proces je okarakterisan slabljenjem osećanja verskog i pokrajinskog identiteta u prilog nacionalnog identiteta. Ovaj proces je okončan bilo posredstvom slabljenja verskih osećanja u prilog svetovne vere nacionalizma, bilo posredstvom stavljanja najznačajnijih klerika u službu nacionalnog pitanja.
Albanski pravoslavci su na svom čelu imali Fan Nolija, koji je ujedno bio političar i čovek od pera, i smatra se figurom koja se borila više nego iko za stvaranje autokefalne albanske pravoslavne crkve. Pošto je Albanija postala nezavisna, kralj Zogu je podržao stvaranje "nacionalnih" autokefalnih crkava s ciljem da oslabi strani uticaj (posebno grčki). Isto tako, albanski katolici, čiji se šampion može smatrati Gjergj Fishta, nisu ni jednog trenutka odvojili svoju versku delatnost od političke u prilog nacionalnog pitanja. Epska poema Fishte "Gusle Malesije" himnizira borbe Albanaca protiv "slovena", srpsko - crnogorskog neprijatelja na severu, toliko da se tokom komunističkog perioda Fishta smatrao nacionalim pesnikom medju Albancima na severu.
I na Kosovu, gde su više od 90 odsto Albanaca muslimani i gde je muslimanska verska pripadnost igrala značajniju ulogu nego u Albaniji, kako bi se Albanci razlikovali od Srba hrišćana, nadvladao je ovaj duh. I tako, katolička manjina Albanaca, tokom čitave istorije 20. veka, koja se još uvek smatra nezavršenom na Balkanu što se tiče nacionalnih pitanja, sebe je osećala delom nastojanja Albanaca muslimana na Kosovu koji su se borili za nezavisnost od hrišćanskih Slovena.
Vera i komunizam
Enver Hoxha je bio upravo taj koji je do ekstrema odveo duh mita "vera Albanaca je albanstvo". U njegovoj groznici za apsolutnom vlašću, ovaj diktator se vodio dvema ideologijama, nacionalističkom i komunističkom. Čak, uporedo sa gubljenjem snage komunizma kao ujedinjujuće i nadahnjujuće vere, Hoxha je sve više isticao nacionalni element u njegovoj propagandi. Prema istoričaru Berndu Fisheru, uprkos radikalnim staljinističkim stavovima Envera Hoxhe, srž njegove politike bio je nacionalizam: njegovo surovo tretiranje verskih zajednica treba posmatrati upravo u ovom smeru. U stvari, nakon prekida odnosa sa Sovjetskim Savezom, on je uklonio spomenik Staljina sa glavnog trga u Tirani i tu postavio spomenik Skenderbega. U njegovom propagandističkom ratu sve je više isticao ideju otpora albanskog naroda prema velikim istorijskim imperijama. 60-tih godina Hoxha je izvršio najradikalnije nastojanje za iskorenjivanje vera sa političke scene. Moto Vaso Pashe on je primenio ad literam, i napravio od Albanije prvu "ateističku" državu u svetu. Pod njegovim režimom borba protiv "verskih podela", kako se to nazivalo u propagandi tog vremena, pretvorila se u borbu protiv vere u celosti, borbu koju je integrisao ideološki marksistički element sa ateističkom vizijom sveta i famoznom izrekom Marksa: "Vera je opijum za narod". Imajući za cilj zamenu raznih verskih pripadnosti za punu vernost prema partiji i njenoj nacional - komunističkoj ideologiji, Hoxha je stalno propovedao da su katolicizam, islam i pravoslavlje bile strane filozofije uvedene u Albaniju od stranih elemenata, koji su u suštini ugrožavali integritet nacije. Sveštenici i hodže su ismejavani kao nazadne relikvije prošlosti, regrutovani kao agenti stranih sila kako bi minirali albanski nacionalizam. 1967. godine albanski komunisti su zabranili sve verske prakse, zatvarajući brojne crkve i džamije, i pretvarajući ih u bioskope, sportske sale, barove, restorane i magacine. Treba istaći da nisu sve verske zajednice tretirane na isti način: posebno je katolička crkva surovo proganjana, dok je napad na islam i pravoslavnu crkvu bio mnogo uzdržaniji. To ne iz razloga muslimanske verske pripadnosti Hoxhinog porekla i većine Albanaca (u stvari, Hoxha je u svojim stavovima prema katoličkom sveštenstvu radikalizovao stav kojeg se držao i kralj Zogu prema katoličkoj crkvi), nego zbog toga što je katoličko sveštenstvo zastupalo snažne antikomunističke stavove tokom Drugog svetskog rata, kao i zbog toga što je bilo najbolje organizovano i sa najužim vezama sa zapadnim svetom, koji se smatrao glavnim neprijateljem komunizma, dok je muslimansko i pravoslavno sveštenstvo ostalo bliže komunistima tokom Drugog svetskog rata i nije imalo vanalbanske veze, čak takoreći nije imalo nikakvih ličnosti od značaja i karizme.
Poskomunistički period
Teško je jasno odrediti kako je zatekao Albance pad komunizma sa tačke gledišta kako su oni percipirali sebe u pogledu vere. U vreme Envera Hoxhe bilo je mnogo mešovitih brakova svih triju vera, a i većina njih, posebno rodjenih i vaspitanih u komunističkom režimu, su imali svetovnu i materijalističko - ateističku viziju o svetu.
Svakako, nakon svrgavanja komunizma, vera je delimično ponovo dobila na značaju u životu običnih Albanaca, u nekim smerovima i oživljavajući stare verske podele. Ipak, novi mit koji je zauzeo mesto u kolektivnoj imaginaciji Albanaca bio je: "Hoćemo Albaniju kao celu Evropu"!, parola koja se rodila u vreme studentskog pokreta 1990 godine. Intelektuualci i političari u Albaniji su uopšte bili orijentisani prema stavu da bi glavni saveznik Albanije trebao da bude Zapad, samo ne percipiran sa gledišta njegovog hrišćanskog verskog identiteta, već kao društveno - političkog sistema demokratije i slobode veroispovesti i ideja. To nije sprečilo ni svojevrsnu debatu u vezi sa odnosom - što se tiče vere - koji treba da održi Albanija sa "hrišćanskim" Zapadom ili sa Turskom i "muslimanskim" Srednjim Istokom. U tom smeru su se isticala dva oprečna radikalna stava: bilo je grupacija koje su tretirale zabranu vere od strane Hoxhe i kao zlo koje je sobom nosilo i veliko dobro, jer sada bi svi Albanci mogli i trebali da se vrate veri predaka, hrišćanstvu. Ali, bilo je i stavova, raspaljenih u velikoj meri usled konflikta na Kosovu, koji su branili suprotnu tezu, da je muslimanski verski identitet Albanaca bio značajan faktor za njihovo očuvanje od slovensko - pravoslavne asimilacije, te su zato Albanci muslimani više Albanci nego oni hrišćani; teza koju je neko uzdigao do ideje da albanski nacionalni heroj nije trebao da bude Skenderbeg koji se borio protiv Turaka, već njegov nećak Hamza Kastrioti koji je služio Turcima protiv Skenderbega i njegovih hrišćanskih saveznika. I potez bivšeg predsednika Berishe, koji je Albaniju učlanio u Organizaciju islamske konferencije 1992. godine, zapalio je varnicu kontradikcija. Tadašnja opozicija i jnajveći deo albanskog intelektualnog sveta osudila je to učešće. Značajan faktor koji je uticao na tu osudu je bio taj što su Albanci smatrali još uvek nezavršenim proces njihovog ponovnog stvaranja evropskog identiteta, kao i zbog činjenice što su nimalo dobronamerni susedi (pravoslavni) Albanije nastojali da percipiraju identitet Albanaca ne samo u etno - jezičkom okviru, već takodje i u verskom okviru, etiketirajući Albance kao "muslimansku" naciju ili kao "muslimanske fundamentaliste", proces koji je stavio pod pritiskom vekovni karakter albanskog identiteta i koji je, s druge strane, ugrožavao da kompromituje nastojanja Albanaca na Kosovu za njihovo osamostaljenje od Srba. (Albanija je zamrznula odnose sa ovom Organizacijom januara 1999. godine).
Uopšte uzev, albanska kulturna elita, kako ona u Albaniji tako i ona na Kosovu i Makedoniji, je nastavila tradiciju suprotstavljanja pokušajima, bilo izunutra ili spolja, da se vera izjednači sa nacionalnošću kod Albanaca, propagirajući svetovnost i albanski "ekumenizam", kao jedini put spasenja od unutrašnjih verskih podela (ili nastojanja za identifikacijom sa jednom jedinom verom - islamskom). "Ako se praznina koju je ostavio za sobom komunizam može ispuniti nečim, nekom vrstom ubedjenja ili nacionalnog verovanja, to bi trebalo da bude verovanje da su Albanci nacija ekumenizma koji unapredjuju tradiciju ljudi kao što su Naim Frasheri, Fan Noli i Gjergj Fishta", piše Shkelzen Maliqi 1997. godine. I albanske političke elite usmerene prema političkom pragmatizmu u funkciji obnove zemlje - ona u Albaniji, i prema nacionalnom pitanju - ona na Kosovu i Makedoniji, više su isticale ovu sekularnu proevropsku usmerenost Albanaca. Svi su izgledi da će ova svetovna ekumenska sklonost sa pogledom prema Zapadu u albanskom svetu ostati dominantna sklonost i u budućnosti.