Izazovi mađarskog ¨statusnog zakona¨

AIM, Beograd, 1. 7. 2001.

Šampanjac, podrška sa 92 odsto poslaničkih glasova, poruke da se "konačno stiglo do nacionalnog kompromisa", da je reč o početku otplaćivanja moralnog duga prema mađarskoj manjini u susednim državama "koji je nagomilan tokom osamdeset godina", da je po sredi ublažavanje Trijanonskih trauma, čak kvalifikacije da je u pitanju "najznačajniji korak nacionalne politike u poslednjih deset godina". Sve je to u Mađarskoj propratilo prošlonedeljno donošenje Zakona o Mađarima u susednim državama. Sa druge strane su susedska, u najmanju ruku, oprezna iščekivanja početka njegove primene najavljenog za 1. januar iduće godine, sve do ispoljavanja otvorenog nezadovoljstva, posebno u Slovačkoj, ponajviše u Rumuniji, koja čak otvoreno najavljuje da to neće dozvoliti na sopstvenoj teritoriji. Negde između su stranke i organizacije mađarske manjine u tim državama, koje su bez izuzetka pozdravile ovakvo zakonsko staranje, realistično procenjujući da je to u ovom trenutku verovatno mogući maksimum matice, preokupirane prelaženjem preko praga Evropske unije.

Ta činjenica, uz izvesnost da bi u tom slučaju Šengenska granica spustila neku vrstu gvozdene zavese između matične zemlje i najvećeg dela njene manjine u dijaspori, uz podsećanja da mađarski Ustav ima ugrađenu odredbu o obavezi staranja za sunarodnike u manjini, bila je zapravo inicijalna ideja za razmišljanje o "posebnim uzajamnim vezama". Budući problem sa vizama i kontaktima sa matičnom državom u šengenskom svetu, međutim, kako je vreme prolazilo, sve se manje pominjalo, da bi se sada već otvoreno i najavljivalo da će tek doneti zakonski propis, po svemu sudeći, morati da se nađe na preispitivanju, odnosno novom osmišljavanju negde oko 2004. godine, očigledno u prvom redu zbog "viznih problema".

Projektovano priključenje Mađarske Evropskoj uniji do tog vremena odigralo je, međutim, važnu ulogu u donošenju ovog, takozvanog "statusnog zakona" u drugom smislu. Sem opšteg opredeljenja i motiva da taj zakon doprinese očuvanju i jačanju nacionalnog identiteta mađarske manjine u dijaspori, drugi važan razlog za njegovo donošenje bio je u proceni da bi inače došlo do masovnog doseljavanja sunarodnika iz susednih zemalja u "predunijsku" Mađarsku. Zvaniče izjave u Mađarskoj pominju da 25 odsto Mađara iz susednih zemalja želi useljenje u matičnu državu, uz procenu da će primena ovog zakona uz predviđene pogodnosti i pomoć sunarodnicima u susedstvu prepoloviti takve namere. I mađarska zvanična politika, kao i manjinske političke organizacije mađarske nacionalne zajednice u ovim državama zastupaju naime čvrst stav da one svoju budućnost i prosperitet, uz očuvanje nacionalnog identiteta, treba da traže u svojim domovinama.

Mađarski zakon o sunarodnicima u susednim državama (izuzev u Austriji) previđa pogodnosti i povlastice koje će oni moći da koriste na teritoriji Mađarske, recimo na polju korišćenja kulturnih dobara, u oblasti putovanja, gde će na unutrašnjim linijama četiri puta godišnje imati popust od 90 odsto, a stariji od 65 godina i pretškolci moći neograničeno besplatno da se prevoze. Uz određene povlastice u oblasti obrazovanja i nauke, previđena je i mogućnost godišnjeg dobijanja tromesečnog zaposlenja, odnosno radne dozvole, kao i pripadajuća prava u oblasti zdravstvene zaštite i penzionog prava.

Drugi vid povlastica podrazumevaju različiti oblici pomoći koju će pripadnici mađarske manjine koristiti u svojim domovinama, od finansijske podrške obrazovnim i kulturnim insitucijama, stipendiranja, do predviđenog "podstreka" sunarodnicima u dijaspori, preko novčane pomoći porodicama koje decu školuju na mađarskom jeziku u iznosu od oko 150 maraka godišnje. Preduslov za korišćenje svih tih pogodnosti biće posedovanje takozvane mađarske lične karte, a te legitimacije bi matica izdavala na zahtev sunarodnika iz susedstva, uz uslov da se oni izjasne da su Mađari i da znaju mađarski jezik, odnosno da im deca školuju na tom jeziku. Preporuke za osvajanje "statusnog Mađara", odnosno izdavanje legitimacija davale bi kancelarije koje bi se za tu svrhu otvorile u susednim državama.

Iako su rasprave o ovom zakonu i njegovim rešenjima trajale mesecima i mesecima, čini se da ih ništa manje neće biti ni nakon njegovog donošenja. S jedne strane, o načinu njegove konkretne primene ostalo je još mnogo nepoznanica i otvorenog, što bi, kako je najavljeno, trebalo ove jeseni da bude rešeno ne samo osmišljavanjem u okviru Stalne mađarske konferencije, sastavljene od predstavnika mađarske Vlade, parlamentarnih stranaka i prekograničnih manjinskih organizacija, već i nizom nagoveštenih vladinih uredbi. Sa druge strane, reakcije iz susednih država nakon izglasavanja zakona sve su glasnije.

Zvanična Slovačka na primer, poručuje da "zakon nije dobar", jer ne odgovara evropskim pravnim normama i traži konsultacije od Budimpešte pre primene zakonskih rešenja. Najžučnije reaguje Rumunija, njen predsednik Jon Ilijesku ovih dana nije isključio da će se zbog ovog možda i biti suspendovati potpisani bilateralni sporazumi sa Mađarskom, čak i bazični međudržavni ugovor iz 1996. godine. "Šta bi bilo sa Evropom kada bi svaka država, bez konsultacija, donosila zakone koji se tiču državljana drugih država"- zapitao je Ilijesku Bukurešt, zamerajući što je mađarski zakon, kako se primećuje, diskriminatorski, kao i eksteritorijalan, uz poruku da na teritoriji Rumunije on neće biti primenjivan. Budimpešta opet odvraća da je institut pozitivne diskriminacije predviđen i u evropskim normama, a najglasnijim kritičarima odgovara da i Slovačka pomaže svoju manjinu u Mađarskoj, odnosno Rumunija svoju u Moldaviji, i to uz pomoć sličnih propisa. Ne jednom su dosad mađarski zvaničnici sa zadovoljstvom zapazili "razumevanje" koje je jugoslovenska strana prema ovom njihovom propisu pokazala, sudeći i po izjavama nakon nedavne posete saveznog ministra za manjinska pitanja rasima Ljajića Budimpešti, za "brigu Mađarske za očuvanje nacionalnog identiteta mađarske manjine u dijaspori". Ovih dana on je međutim i rekao kako "ima razumevanja za primedbe drugih" i da i Jugoslavija zadržava rezervu u smislu da će pratiti sprovođenje statusnog zakona i reagovati na njega. Dodao je, medjutim, da je pozicija druga dva mađarska suseda u mnogim detaljima različita od jugoslovenske i da, u svakom slučaju, "mi ne želimo, niti smo u prilici, da otvaramo novi front prema Mađarskoj". Nešto dalje otišao je ministar inostranih poslova Goran Svilanović, kada je upitan od opozicionog poslanika u Skupštini Jugoslavije izneo i stav da u tom mađarskom zakonu ima više elemenata koji su u suprotnosti sa ustavom SRJ, koji zabranjuje svaku vrstu diskriminacije, dok uz pomoć statusnog zakona "jugoslovenski Mađari dolaze u povlašćeni položaj". Ocenio je i da je "veoma osetljivo pitanje" i da neko izdaje potvrde o tome ko je Mađar, a ko nije.

"Ta tendencija brkanja državljanstva sa pripadnošću naciji, ta opsednutost da se država mora ponašati nacionalno, deo je jednog sindroma u svim istočnoevropskim postkomunističkim zemljama"- ukazuje stručnjak za međunarodno pravo dr Vojin Dimitrijević. On primećuje da ustavne odredbe o staranju o sunarodnicima u inostranstvu mogu biti nekakva deklaracija, međutim, da kada se one sprovode u delo postaju pravno sporne, jer, za državu pravno mogu da postoje samo državljani i nedržavljani. "Jer, kao što je, u Mađarskoj, recimo, zabranjeno da se pravi razlika između pripadnika mađarske nacije i pripadnika nacionalnih manjina, tako je pogotovo zabranjeno da se pravi razlika u odnosu na strane državljane"- kaže dr Dimitrijević.

Prema najnovijim budimpeštanskim rezultatima istraživanja javnog mnjenja sprovedenog u dijaspori, čak 87 odsto vojvođanskih Mađara bi želelo "mađarsku ličnu kartu" previđenu statusnim zakonom. Političke stranke ove nacionalne zajednice u Vojvodini pozdravljaju njegovo donošenje. Predsednik Demokratske stranke vojvođanskih Mađara Andraš Agošton ovaj zakon smatra "ogromnim korakom u ostvarivanju strategije nacionalne integracije bez promene granica". Ipak, on kaže da ovo smatra samo prvim korakom, ka konačnom cilju – dvojnom državljanstvu, kojem se u ime sunarodnika u Vojvodini nada do ulaska matične države u Evropsku uniju.

Potpredsednik Saveza vojvođanskih Mađara Laslo Joža ocenjuje da je po sredi važan zakonski projekat i dodaje da je "naravno uvek moguće pitanje da li je to dovoljno, i da li se time ostvaruje neka vrsta političkog jedinstva mađarske nacije", ali, verujući da je po sredi sadašnji maksimum smatra da je mnogo bitnije negovati i razvijati ono što se nudi, nego izražavati sumnje u ovaj zakonski projekat. Na upitanost može li njegova primena izazvati možda neku vrstu podozrivosti prema pripadnicima mađarske manjine iz redova većinske nacije, Joža podseća da je i Srbija u protekloj deceniji na jasan i glasan ("ponekad i na preglasan") način podržavala sunarodnike u drugim državama, te da u slučaju mađarskog zakona "budući da se radi o kristalno jasnim rešenjima" ne misli da bi smelo da dođe do situacije da neko nekome prebacuje što koristi pogodnosti koje se pružaju.

Madjarski zvaničnici su ocenili da je zakon,bar psihološki, veliki korak u postizanju nacionalnog kompromisa. Psihologija međutim, barem još pola godine, do stupanja na snagu zakonskih rešenja, ostaje i nadalje ključna oblast. Sve do provere koliko besplatno vozanje penzionera iz dijaspore u peštanskom metrou, ili, recimo, mogućnost legalizovanja kakvog sezonskog kvartalnog posla, zaustavlja neželjenu migraciju i doprinosi nacionalnoj integraciji i identitetu. A koliko samoj politici i njenim parlamentarnim učesnicama u godini pred mađarske izbore. Kada je jedino Savez slobodnih demokrata ostao pri svom stavu da je "reč o prevari koja budi nerealne iluzije i baca prašinu u oči", dok su se FIDES-u, vladajućoj stranci koja je ranije u svom programu zapisivala dvojno državljanstvo, sada, u zakonskom staranju o prekograničnim "statusnim Mađarima" pridružili i najjači opozicionari, mađarski socijalisti.

Žužana Serenčeš (AIM)