Tri boje: crno

Ilegalni rad u Crnoj Gori

Blizu 40 odsto zaposlenih u privatnom sektoru trgovine, ugostiteljstva i građevinarstva u Crnoj Gori radi na crno

AIM Podgorica, 14.12.2000. godine

Nedavno je Centar za razvoj industrijske demokratije u saradnji sa Savezom samostalnih sindikata Crne Gore uradio anketno istraživanje o radno-pravnom i socijalnom položaju zaposlenih u tzv. malom privatnom sektoru. Uzorak je obuhvatio 700 radnika iz grana trgovine, ugostiteljstva i gra|evinarstva iz osam opština Crne Gore. Na ove grane istraživači su se odlučili zbog činjenice da je u njima oformljen najveći broj privatnih preduzeća. Tokom prošle godine u Crnoj Gori je bilo 15.244 malih preduzeća i radnji, od čega je njih 11.370 bilo aktivnih. (Pod aktivnim preduzećima podrazumijevaju se ona koja su imala aktivnosti preko žiro računa u toku posljednja dva mjeseca.) Najveći broj tih preduzeća djeluje u sektoru trgovine - 45,07 odsto od ukupnog broja, ugostiteljstva i turizma - 13,34 odsto, saobraćaja - 19,2 odsto itd.

Međutim, veliki broj novoformiranih preduzeća nije doveo i do zapošljavanja većeg broja radnika. Broj nezaposlenih u Crnoj Gori i dalje je vrlo veliki i predstavlja jedan od najtežih ekonomskih i socijalnih problema. Ukupan broj nezaposlenih u Crnoj Gori kontinuirano raste tokom posljednjih decenija, dok se broj zaposlenih radikalno smanjuje. Prema zvaničnim podacima od 1990 godine u Crnoj Gori je broj zaposlenih radnika smanjen sa 165.000 na 115.000, dok je broj nezaposlenih istovremeno povećan sa 58.000 na preko 80.000.

U takvom prosjeku, ipak, posebno se izdvajaju neke opštine sa sjevernog područja Crne Gore koje su najteže pogođene problemom nezaposlenosti. U Beranama, Rožaju i Bijelom Polju veći je broj onih koji ne rade od onih koji imaju posao. Ukupan odnos nezaposlenih i zaposlenih u Crnoj Gori je 70,3, dok je u opštinama Berane - odnos zaposlenih i nezaposlenih 134, Bijelom Polju - 125, Mojkovcu - 156, Plavu - 125 itd. Podgorica ima daleko povoljniji odnos - 59,5, Nikšić - 79 itd.

Naravno, zvanični podaci ne odražavaju stvarno stanje pošto je radno angažovan znatno veći broj radnika kroz rad na crno i sivu ekonomiju. Pod pojmom rad na crno (ilegalni rad, faktički rad - faktički radni odnos, neformalni rad, tajni rad) podrazumijeva se rad koji lice obavlja za poslodavca, ali bez pravnog osnova, odnosno kada je pravni osnov nezakonit, ili kada se obaljaju poslovi koji su nedopušteni, dok se pod sivom ekonomijom podrazumijeva obavljanje ekonomske aktivnosti mimo ili protiv relevantnih pravnih propisa. OECD definiše sivu ekonomiju kao legalnu neprijavljenu proizvodnju, dok Međunarodna organizacija rada (MOR) sivu ekonomiju posmatra kao neformalni sektor koji je karakterističan za sve zemlje u razvoju i zemlje tranzicije, i podrazumijeva veoma male proizvodne, uslužne ili distributivne jedinice koje se nalaze u urbanim sredinama u zemljama u razvoju.

U njima su često jedini zaposleni - članovi porodice. Ova sitna preduzeća i radionice nazivaju se neformalnim sektorom, jer nisu prijavljene vlastima, niti čine dio zvaničnih statistika. Uglavnom nemaju ili imaju veoma ograničen pristup organizovanom tržištu, kreditnim institucijama, službama za stručno osposobljavanje radnika i drugim javnim institucijama. Radi se o neprijavljenim aktivnostima i nepropisanim objektima, a i kada se pridržavaju nekih propisa skoro uvek su van domašaja radnog zakonodavstva i socijalne zaštite. Proizvođači i radnici neformalnog sektora (sive ekonomije) nalaze se van domašaja aktivnosti sindikata i poslodavačkih organizacija.

Procjene broja neregistrovanih radno angažovanih lica u Crnoj Gori su veoma različite. Procjene Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, na primjer, govore o nekih 64.000 neregistrovanih radnih mjesta u Crnoj Gori. Prema ovim procjenama od 15 do 20 hiljada zaposlenih koji se, manje više, redovno nalaze na prinudnim odmorima, na crno radi nekih 4.000. Takođe, od preko 80 hiljada nezaposlenih neregistrovano radi njih 30 odsto. U neregistrovan rad je, prema procjenama Zavoda, uključeno i oko 10 odsto penzionera, kao i oko 25 odsto 25.000 izbjeglica. Ukupno, dakle oko 64.000 neregistrovanih radnih mjesta. S druge strane, procjene stručnjaka sa Ekonomskog fakulteta u Podgorici radnu snagu u neformalnom sektoru povećavaju na čak 85.000 ljudi. Prema ovim procjenama udio neregistrovanih aktivnosti u ukupnoj radnoj snazi penje se na 31 procenat u toku ove godine.

Rezultati istraživanja Centra za razvoj industrijske demokratije, međutim, ukazuju da je čak 38,59 odsto radnika u sektoru ugostiteljstva, trgovine i gra|evinarstva zaposleno na crno. Pri tome, gotovo trećina njih na crno radi duže od dvije godine. Ilegalno je zaposleno mnogo više žena (35,32 odsto anlketoranih) nego muškaraca (4,23 %), a među njima je najviše ili vrlo mladih ili vrlo starih radnika. Među mlađima od 25 godina, a takvih je više od polovine anketiranih, njih 43,26 odsto radi na crno, dok su svi anketirani stariji od 55 godina zaposleni na crno.

Zanimljivo je da najveći broj zaposlenih u privatnom sektoru trgovine, ugostiljestva i građevinarstva (44,23%) prima plate od sto do dvjesta maraka i da su im plate, za razliku od zaposlenih u staroj društvenoj privredi uglavnom redovne. Međutim, ogromna većina anketiranih (oko 70 - 90 odsto) ne prima naknadu za topli obrok, naknadu za prevoz, regres za godišnji odmor niti zimnicu. Takođe, u ovim sektorima privatne privrede radi se duže nego što je zakonom propisano. Većina anketiranih (83 %) nema dva slobodna dana nedjeljno, a njih (63 odsto) ne koristi plaćeni godišnji odmor.

Uprkos tome, većina od preko 60 odsto anketiranih je zadovoljna svojim radnim mjestom, dok odnos poslodavca veoma dobrim ili, naprosto, dobrim ocjenjuje čak 85 odsto anketiranih. Ovakvi odgovori, smatraju istraživači, možda više ukazuju na novi strah od poslodavaca nego na iskrene stavove radnika o njihovom dobročiniteljstvu i brizi za zaposlene. Jer, nasuprot tome, na pitanje gdje je najbolje raditi danas u Crnoj Gori, većina, ipak, između radnog mjesta kod privatnika, u transformisanim društvenim preduzećima, javnim preduzećima ili ustanovama daje prednost zaposlenju u državnim organima.

Realizacija ovog istraživanja treba da omogući crnogorskom Sindikatu ozbiljnije pokrene aktivnosti na uključivanju radnika u privatnom sektoru u sindikalno članstvo. Pored toga, istraživači se nadaju da će njime omogućiti nove inicijative ka integraciji postojećeg neformalnog sektora u legalne privredne tokove. Planira se da ovo istraživanje podstakne neophodan socijalni dijalog radi utvrđivanja nove strategije aktivne politike zapošljavanja i konkretnog programa zapošljavanja i rješavanja problema sive ekonomije i rada na crno u Crnoj Gori. Za tako šta je, smatraju istraživači neophodno kvalitetnije djelovanje svih institucija tržišta rada posebno kroz stvaranje sistema fleksibilnijeg zapošljavanja, izmjene poreskog sistema, reformu obrazovnog sistema usklađivanjem sa zahtjevima tehonološkog razvoja i povezivanjem sa potrebama preduzeća, kroz programe profesionalne preorijentacije putem prekvalifikacije i dokvalifikacije, stručno usavršavanje radne snage i ostvarivanje programa kreditiranja samozapošljavanja.

Dragan ĐURIĆ (AIM)