ŽIVOT NIJE FILM
Sudbina i svakodnevica Roma u Makedoniji možda izgledaju lijepo samo kada se o njima snimaju filmovi
AIM Skopje, 31.01.2000
Prema posljednjem popisu stanovništva koji je pod supervizijom Evropske unije i Savjeta Evrope sproveden 1994. godine, u Makedoniji je zivjelo 43.707 osoba koje su se deklarisale da su romske nacionalnosti odnosno 2,4% stanovništva. Bolji poznavaoci situacije vjeruju da broj Roma varira između 62-150.000. Jedan Rom je poslanik u Parlamentu, Romi imaju vlastite politiške partije i udruženja. Makedonija je jedina zemlja u Evropi gdje Romi imaju i svoju opštinu -Šuto Orizari.
Ustav zemlje opredijelio je Romima status nacionalne manjine iz čega proističe da u sredinama u kojim žive imaju mogušnost osnovnog obrazovanja na maternjem jeziku, mogućnost upotrebe romskog jezika, otvaraju radio- i TV-stanice i sl. I pored svega ovoga, Romi se nalaze na samom dnu socijalne ljestvice usljed visokog stepena nezaposlenosti, loših kvalifikacija itd.
Studija “Analiza položaja žena i djece Roma” koju je nedavno objavila skopska kancelarija UNICEF-a iznosi egzaktne podatke. Tako, nema ni jedan Rom u populaciji stanovništva starijoj od 90 godina. Romi brzo troše svoju genetski predodređenu otpornost: smrtnost djece je manja jer imaju jači imunitet ali ta prednost vrlo brzo se troši kao posljedica nekvalitetne ishrane, loših uslova života, bolesti Upadljiva je smrtnost žena već iznad 40 godina života. Poredjenja radi, kod drugih etničkih grupa u zemlji prosjećna starost je za žene 72 godine a za muškarce 68 godina života. Romi u Makedoniji oduvijek su živjeli u gradovima no to im nije pomoglo da poboljšaju životni standard. U gradovima se obišno koncentrišu u perifernim dijelovima gdje često nemaju ni elementarne pretpostavke za normalan život. Čak i u opštini Šuto Orizari ima dijelova u kojim ne postoji kanalizacija. Mirjana Najčevska, jedan od autora pomenute studije, ovim objašnjava nemogućnost malih Roma da se uključe u obrazovni proces. Direktor lokalne osnovne škole u Šuto Orizari, Šain Iseni u dnevnim novinama nedavno je tvrdio da se i tu malo-pomalo svijest mijenja: “Uz pomoć roditeljskog savjeta u kome su angažovani ljudi koji imaju ugled u lokalnoj sredini odlazimo po kućama i ubjeđujemo roditelje da djeci omoguće dalje školovanje. Djeca ne pohađaju školu iz prozaičnih razloga, naročito zimi – zbog nedostatka odjeće, obuće, školskog pribora”. Uz vladinu podršku naredne godine trebao bi startovati projekat za otvaranje srednje škole u opštini Šuto Orizari čime bi se trebala popraviti obrazovna struktura.
Podaci koji su prezentirani u studiji o položaju romskih žena i djece kažu da u starosnoj grupi između četrnaeste i devetnaeste godine života na 100 stanovnika ima troje Roma ali u srednjem obrazovanju od 1000 žitelja samo troje su Romi. Podatak pokazuje da tek svaki deseti Rom školskog uzrasta nastavlja obrazovanje u srednjoj školi. Štaviše, položaj djevojčica lošiji je od položaja njihovih muških vršnjaka: čak 46% romskih žena je nepismeno. “Djeca sa zakašnjenjem kreću u školu – sa osam ili devet godina – jer ranije ne mogu proći na testu; razlog je odnos ljudi koji provode testiranje – njihova netrpeljivost i otpor no i zatvorenost djece prema ispitivacima. Čitav proces opismenjavanja Roma traje duže. Prepreka za obrazovanje žena leži u ranom stupanju u brak, između četrnaeste i devetnaeste godine” navodi dr Najčevska. Situacija u visokom obrazovanju je jođ poraznija. U školskoj 1993-94-oj godini od ukupno diplomiranih studenata na univerzitetu u Skoplju samo jedan je bio Rom. Svježijih podataka nema.Erduan Iseni, student Stomatološkog fakulteta kaže nedavno za dnevnik “Večer” da se kao Rom nije suočavao s predrasudama tokom obrazovanja. “Ako se zna, koliko malo vremena je prošlo od nomadskog do civilizovanog života Roma uz faktor loše socijalne situacije, jasno je zašto je obrazovanje kod nas Roma u drugom planu.”
U opštini Šuto Orizari 80% žitelja je nezaposleno. Posljednji egzaktni podaci o zaposlenosti Roma potiču s popisa stanovništva iz 1991. godine: ukupno 8.520 ili svaki osmi Rom. Od ovog broja samo 80 je zapošleno u državnoj administraciji i to pretežno na radnim mjestima za koja je predviđena niska kvalifikacija. Navedena studija tvrdi da je broj onih koji traže posao čak 91% bez kvalifikacija pa se neki ukljušuju i u sitni kriminal. Učešće Roma u kriminalu je veće od prosječnog. U jednom istraživanju “Helsinki watcha” čije rezultate je prenio opozicioni nedjeljnik “Start”, tokom kosovske krize na strani paravojnih jedinica iz Srbije učestvovalo je oko 500 državljana Makedonije, od toga su najveći broj bili Romi. Ekonomski motivi bili su jedini uzrok ovakvog angažovanja. Čitave romske porodice bave se prosjačenjem, čišćenje kontejnera za smeće je važno zanimanje – pisao je nedavno ne bez očaja jedan lokalni list. Predstavnici romskih udruženja ističu da pri Savjetu Evrope postoje programi za poboljšanje položaja ove etničke grupe međutim vlada nije pokazala interes da dobije taj novac. Predsjednik opštine Šuto Orizari Neždet Mustafa najavljuje da će lišno osnovati fond za unapređenje položaja Roma, kako bi se prikupio novac za stvaranje uslova djeci za obrazovanje. Romi s Makedoncima nikada nisu bili u konfliktu. Nisu bili izloženi organizovanoj ili nasilnoj asimilaciji. To ipak ne znaći da predrasuda nema.
U istrazivanju “Medjuetničke tenzije u Makedoniji” od prije nekoliko godina učenici srednjih škola su o svojim romskim sugrađanima iznijeli sljedeće utiske: da su lijeni – 10,9%, da su lažljivi 15,91%, neobrazovani 14,52%, siromašni 17,57%. Romi za sebe u 85% slučajeva kažu da su u lošijem ekonomskom položaju od drugih a 50% je odgovorilo da se smatraju diskriminisanim. Kao građani “drugog reda” osječalo se 35%. Neki Romi se izjašnjavaju kao Albanci ili Turci vjerujući da će time poboljšati socijalni status. Evropski centar za prava Roma objavio je da je u 1998. 7,5 hiljada Roma u Makedoniji bilo bez državljanstva. Nezvanično se može čuti da takvih osoba “bez statusa” (kako ih u policiji tretiraju) ima mnogo više. Zakon je, istiće se, rigorozan a administrativni troškovi previsoki da bi ih građani sa socijalnog dna mogli platiti.
Romi kao etnička grupa se ne bune pa su i zato ostavljeni po strani. Nedjeljnik “Puls” zapazio je u vrijeme predsjedničkih izbora da su Romi bitan dio glasačkog tijela no samo dotle dok neki od kandidata kome pruže podršku ne pobjedi na izborima; poslije su zaboravljeni. “Puls” je ustvrdio da partije Roma pokušavaju probleme svog naroda rješavati na svoj način, najcešće se okrečući partijama na vlasti. Tako je ranije bilo sa Partijom za punu emancipaciju Roma a sada istim načelom se rukovodi aktuelni poslanik u Sobranju ekstravagantni Amdi Bajram. Umjesto da izvuče neku konkretnu korist Bajram je samo sebi stvorio unutarpartijske probleme u Savezu Roma kojem je na čelu. Visoki komesarijat za izbjeglice Ujedinjenih nacija saopštava da se u Makedoniji nalazi oko 15.000 romskih izbjeglica s Kosova. Njih oko 3.000 nalazi se u četiri izbjeglička logora, ostali su smješteni kod srodnika ili prijatelja širom zemlje. To je dopunski faktor koji pogoršava položaj ovdašnje romske populacije. Iz UNHCR-a ne mogu obečati, da li ce poslije marta ove godine, roka koji je odredila vlada, romske izbjeglice nastaviti boravak u Makedoniji, da li će biti evakuisani u neku “treću zemlju” ili će biti vraćeni kući na Kosovo. Ni jedna od mogućnosti ne čini se trenutno vjerovatnom.
Vladini predstavnici ne kriju ljutnju što međunarodna zajednica nije ispunila obećanja data u vrijeme kad je kriza s albanskim izbjeglicama bila na vrhuncu. U Skoplju se naime smatra da je makedonska vlada iz svog skromnog buđeta podnijela najveći teret na njihovom zbrinjavanju. S druge strane, malo ko vjeruje da na Kosovu postoje uslovi za povratak izbjeglica. Međunarodna zajednica zauzela je prilično ostar stav prema odlasku izbjeglica u “treće zemlje” tako da je Makedoniju napustio samo mali broj Roma, samo oni koji su imali rođake u nekoj od zapadnih zemalja.
Nema javnih naznaka, da li će iz međunarodne zajednice biti izvršen pritisak na vladu da produži rok za povratak Roma na Kosovo. Policijski funkcioneri ranije su najavljivali da probijanja roka neće biti. Glatko je odbijena blaga sugestija funkcionera UNHCR-a da problem bude riješen davanjem azila preostalim izbjeglicama. Međutim, nadu ulijeva činjenica da su poslanici u makedonskom parlamentu zahtjevali od vlade da se romskim izbjeglicama pomogne. Možda će pod pritiskom javnosti i nakon
- marta biti tako.
AIM Skopje
ŽELJKO BAJIĆ